ÜRƏKDƏN BAŞLANAN CIĞIRLAR
Çoxlu əsəri olan bir müəllifdən soruşurlar ki, «İndi hansı əsər üzərində işləyirsiniz?» Müəllif çox təbii bir ciddiyyətlə cavab verir ki, «mən ömrüm boyu bir əsər yazmışam, onu davam etdirəcəyəm. Biz hamımız elə bir əsər yazırıq. Daha doğrusu, hərəmiz tərcümeyi-halının müəyyən bir fəslini qələmə alırıqg»
Bizim əsrimizdə insanlar necə yaşayıb, necə sevib? Neçə dəfə qan dəryasına düşüb-çıxıb, qələbə nəşəsi ilə məğlubiyyət suçu son anda necə üz-üzə dayanıb: milyonlarla ailə-dünyalar olub, heç biri o birinə bənzəməyib, heç biri o birindən seçilməyib, bu milyonların yerişi də, gülüşü də, üzünün bir ifadəsi də digərini təkrar etməyibg Deyirlər bütün bunları gələcək nəsil tarix, etnoqrafiya, coğrafiya, fəlsəfə kitablarından çox, bu günün yazıçılarının əsərlərində axtaracaq.
Tanıdığım bir nəfər yazıb-pozduğunu, heç kimə məlum olmayan yazılarını çox səliqə ilə cildlədib evinin küncündə çinləyir. Soruşanda ki, niyə bunları ortaya çıxarmırsan: Deyir: «Gələcək nəsil üçündür! Heç kəs öz dövründə düzgün qiymətini almır. Əsl sənətkar ölən kimi, gərək kitablarını da özü ilə bərabər dəfn edib, yüz ildən sonra açasan. Daha tanış-biliş, xoşum gəldi-gəlmədilər iş görə bilməyəcəklər. Bir sözlə, Vaqifləşəndən, Zakirləşəndən sonra görüşərikg»
Əlbəttə, beləsi ilə bizim əsrin yazıçıları bəlkə görüşmədi. Dediyim odur ki, bu gün üçün yazılan əsər gələcəyin, gələcək üçün yazılan isə bu günündür. Əsl sənətkar xoşbəxtliyi ondadır ki, bir nəsli görüşdürə, bundan ona, ondan digərinə əsrin tərcümeyi-halından parçalar oxuya bilir.
Ədəbi təcrübə, xüsusi ilə poeziya, yüz illərdir ki, öz monoloqunu deyir. Ədəbiyyatşünaslıq, tarix, fəlsəfə isə çoxdan bəri ilk müəllifi xalq olan bu fikri müxtəlif şəkildə təsdiqləyir.
İbrahim Kəbirlinin yeni kitabını vərəqlərkən bir daha məlum deyilişləri fikrimdə dolandırdım və bu şairin mövzu obyektini, şair-sənətkar rənglərini təyin etməyə çalışdım. Yeni kitab «Ürəyinə yatırammıg» adlanır. «Gənclik» nəşriyyatında çap olunub. 1971-ci ilin axırlarında satışa buraxılıb.
Ürəkg Əsl xidməti fəaliyyəti ilə şerə-sənətə elədiyi xidməti arasında böyük fərq olan bu məhəbbət yuvası, nifrət nişangahı, sədaqət evi, xəyanət yarğanı, nə bilim hicrana bais, vüsala bələdçi, insan həyatının əvvəlindən sonuna qədər «başını aşağı salıb» heç bir deyilənə məhəl qoymadan işləyən bu zəhmətkeş fəhlə neçə adlar sırasında fəxri yer tutub, neçə kitabın cildinə şərəflə həkk olunub. İndinin özündə də təzə çap olunacaq bir əsərə adqoyduya yığışanda yenə də «yollar», «dağlar», «məhəbbətlər», orijinallığını sübuta yetirib üz qabığına düşə bilməyəndə ürək fağır-fağır ortalığa çıxır və «bu əsərin də yükünü mən çəkməlig».
İ.Kəbirli isə dalbadal çap olunan seriya kitablara ayrı ad qoymayıb, məhz «Ürək pünhan sevinmir», «Ürəyə düşən izlər», «Açıq ürək» və nəhayət, «Ürəyinə yatırammıg». Sanki müəllif bu son kitabı ilə öz oxucusuna sual verir: bütün bu ürək haqqında yazılan kitablarım, ürəyimin parçası olan bu nəğmələrim xoşuna gəlirmi? Xoşuna gəlirmi ürəyimdən qopan sözləri kitab şəklinə salır, üstünə «ürəyimi həkk eləyib» oxuculara tərəf göndərirəm?!
Mübaliğəsiz demək olar ki, İ.Kəbirli çox zəhmətkeş, incə və kövrək şairdir. Onun istedadı, işlək qələmi əsas məqsədini gecəli-gündüzlü çalışıb oxucu qəlbinə yol tapmaqda, bir insan qolundan yapışıb düz yola çıxarmaqda görür:
Hər yanan
Külə dönmürg
İnsan üçün yanan kəs
Yanır, sönmür ki, sönmür!
İnsana xidmət sənəd nizamnaməsinin tələblərindən irəli gəlir. Yoxsa «kəsəkdən hoppanıb, dağ aşdım deyənlər», «torpaq üstə bir addım atdığı üçün torpaqdan yazılı təşəkkürnamə umanlar» öz yollarından kiçik bir daşı kənara itələdiklərinə görə insanın boynuna böyük minnət qoyardılar. Şair işləyib çalışdığı, insanlara xidmət elədiyi anlarda belələrini – «ürəklərindən duyğusu perikənləri» görür, onların «şəklini çəkir» hamıya göstərmək istəyir, həm də ürəyində bu haqlı özündə razılıq hissi baş qaldırır: «Yaxşı ki, əynimə paxıllıq geymirəm». Başqa sözlə desək, əsl istedad sahibinin bu kiçik, ötəri duyğularla yaşamağa vaxtı yoxdur. Onun fikri axtarışda, əli qələmdə, gözü yazı masasındadır.
Qoymayıram - qəzəbləri
Ürəyimdə gecələyə,
Qoymayıram –
Taqət kəsən döyüntülər
Biləyimdə gecələyə.
Elə çıxmasın ki, şairin ürəyindən yalnız sevinclə gülüşə bələnmiş misralar qopur; nifrəti-qəzəbi çoxdan arxivə tullanıb. O demək istəyir ki, bulanıq hissləri qəlbimdə eşələnib qanımı zəhərləməyə qoymuram. Bunları ya şerə döndərib lazımi ünvana göndərirəm, ya da qulağından yapışıb bir uçuruma tullayıram. Çünki onun zənnincə, insanlara qorxu, vahimə hissindən çox, işıq lazımdır. Ən dərdli insanın dərdini unutdurmaq da hünər işidir. İnsan işıqlı duyğularla gözünü açıb dünyaya baxmalı, işə işıq aparıb, evə işıq gətirməlidir. Könül bulandırmağa nə var ki, bir ömürlük nəşəni bircə anda yasa döndərmək mümkündür.
Şair çox yaxşı deyir:
Hamının köməyə ehtiyacı varg
Köməksiz insanı meh uçundurar.
Böyük ədəbiyyatımızın bəşəri dərslərindən biri bu humanizm olmuşdur ki, «insan insanı yıxılmağa qoymamalıdır». Dilək tutmaq, qoldan yapışmaq azana bələdçilik eləmək, odsuza od vermək xalqımızın təbiətinə xas olan keyfiyyətdir və bu da təbii şəkildə klassik şerimizin ilk misralarına mənbə olub, müasir şerimizin müxtəlif müraciətlərində bu hiss yenə öz qüvvəsini saxlamaqdadır.
Toxmaq hərlənsə də, dili sussa da,
Gözləri dost gəzər, hayan, axtararg
Qəhər dünyasında ömrü bir ada,
Adaya yanaşan insan axtarar...
Hamının köməyə ehtiyacı var:
Kim isə kiməsə ümid bəsləyir.
Səsə göz yummayın, bilin, adamlar,
Hardasa kim isə kömək gözləyir.
Məncə, bu şerin əsas fəlsəfi çağırışı çox gözəl obrazlı deyilmiş üç sözdədir - «Səsə göz yummayın!»
Səsə göz yummayın, səsə hay verin, səs gələn səmtə yüyürün! İnsan özü səs, çağırış, haray deməkdir. Bu səs, çağırış, haray nəğməsi o zaman şaxələnə, haçalana bilir ki, onu eşidən, dinləyən ola. Bunun əks-sədasına qanadlar qoşan ola.
Sevinc nə deməkdir, yaxşı bilirəm,
Mən nələr çəkmədim tapınca onu,
Vaxt vardı, gülməzdim ürəkdən bir dəm
Bilməzdim sevincin nə olduğunu.
Boy atdım, əllərim yaza çatanda
Yolum çəmənə yox, səngərə düşdü.
Məni bir ov sanan ölüm bir anda
Başımın üstündən yüz yol ötüşdüg
Sevinc nə deməkdir, yaxşı bilirəm,
Mən onun yolunda yol ağartmışam,
Daşıyıb çiynimdə dağdan ağır qəm,
Ağ günə ağ saçla gəlib çatmışam!
Elə bil bir parçasını misal gətirdiyimiz bu şer həmin «səsə göz yummayın!» fikrinə dayaq üçün yazılmışdır. Bəlkə insanın insanı çağırdığı an həmin andır ki, o, axtardığını tapıb, sevincinə tuş olub, taleyinin uğurlu bir dəmi ilə üz-üzə gəlib. Məhz o zaman ona bələdçi istiqaməti, nəfəs həyanlığı, ümid-təsəlli diləyi gərəkdir. İnsan hansı yaşda olur-olsun, özünün ağ gününə tək gəlib çıxmır. O, ətraf mühitlə, cəmiyyət iqlimində cəmiyyət insanlarının dostluğu, qardaşlığı ilə əhatə şəraitində insanlıq zirvəsinə çatır.
İnsanlıq zirvədir, sirli bir zirvə,
Bir gün yuvarlanıb aşağı düşə.
Bizim ədəbiyyatımızın, o cümlədən poeziyamızın fəlsəfi təlimi həmişə Qərbin, ölüm-dirim qırğın siyasətinə dolayısı ilə haqq qazandıran «insan insanın düşmənidir», «insan insanın canavarıdır» kimi ağıl kütləşdirən nəzəri müddəasına zidd olmuşdur.
Poeziya insan yolunda yanan əbədi işıqdır. Ən yüksək elmi-texniki tərəqqi dövrü olan bizim əsrdə bu işıq qətiyyən zəifləməmiş, əksinə, Qaqarinin dodaqlarında Kosmosa da öz işartısını aparmışdır.
İnsan və insani poeziya barədə bir qədər çox danışmağımıza əsas budur ki, İ.Kəbirlinin əksər halda mövzu obyekti insanın daxili təlatümü, ürək çırpıntısı, xüsusən çox işlətdiyi sevinc və bu sevincin ürəyə bəxş etdiyi oddur, atəşdir.
«Ürəyinə yatırammıg» kitabını ürək, od və sevinc haqqında rəsm edilmiş bir üçbucağa bənzətmək olar. Lakin bu üçbucaq həndəsi deyil, poetikdir. Şairin poetik daxması, ocağı, evidir. Burada yanan ürək odunu məhəbbət atəşinə, gəncliyin titrək , oynaq xatirələrinə çevirən, saçlarına dən düşən qayğılı bir adamın romantik səsini eşidirik:
O qədər bulanıq sular görmüşəm,
Gözünə baxanda gözüm qamaşdı.
Onun müraciət edib yolundan saxlamaq istədiyi gözəl qadın gözünə baxanı sanki görmür, heç nəyə məhəl qoymadan yolu ətəkləyib gözdən itir. Uzaq üfüq qızartısında ara-sıra qara ləkələr görünür. Bəlkə də onun ayaq izləridir. Üfüqün «o üzünə» aşdı.
Bir də xatirə qəhrəmanının səsini dinləyirik:
O üzü dönmüşü bura çağırın,
Qoy insaf eləsin, ömür-gün gedir.
Əvvəli çəməndə itən cığırın
Deyin ki, axırı ürəyimdədir.
Bu misralar təzə yazılan vaxtlarda hamımızın diqqət mərkəzində idi. Çoxumuz onu dəftərdən-dəftərə köçürüb, bir-birimizə oxuyar; ilk məhəbbət macərasının təzə məcnunlarına təsəlli kimi təkrar-təkrar oxuyardıq.
Açıq demək lazımdır ki, 50-ci illərin sonlarında ədəbiyyatda doğulan çox lirik şerə İ.Kəbirlinin bu qəbildən olan şerləri xeyli təsir etmişdir.
Bəs şairin sevinci haradan qidalanıb, ona qanad verən nədir? Ürək-məhəbbət yuvası, od mənbəyi, xatirələr dayanacağıdır. Ürək həyatın işığından qidalanır, insanların zəhmətindən yanacaq alır, gülüş və təbəssümündən, sevinc və kədərindən açılır, durulur, qaralır, bulanır.
Şair ürəyinin sevinci - onu böyük məqsədlərə sövq edən arzu və ideallarıdır. O, bunlara yetdikcə sevinir, poetik qanad alır: bu nəşəsini oxucularına hədiyyə verib özündən razı qalmaq istəyir. Ancaq bu «yetmələr», «çatmalar», «əldə etmələr» nisbidir. Əslində şair arzusunun son mənzili, son dayaq nöqtəsi yoxdur.
Sevinclə həmişə
Aramda məsafə qoyuram.
Və ya:
Sanma ki, sevincə
Mən çatmaq istərəm,
Sevinclə aramda yolumu
Uzatmaq istərəm.
deyən şair təxminən eyni məzmunlu, başqa ölçüdə yazılmış bir şerində bu fikri belə tamamlayır:
Mənə, ürəyim,
Qızan sevinc ver.
Əziyyətimdən
Sızan sevinc ver.
Ancaq məsələ bundadır ki, eyni mövzuda, eyni məfhumun «müxtəlif tərəfləri» barədə də nə qədər müxtəlif ölçülü, bir-birini təkrar etməyəcək fikirlər desən də, hardasa eyniyyət, oxşarlıq özünü göstərəcək. Birini qəbul edib, digərində astarlıq axtaracaqsan. Doğrudan da belədir. Xüsusilə, qısa hecalı «sevinc şerləri» öz müəllifini bir qədər narahat etməli idi. Bu, «Mən od axtarıram», «Od yığıram», «Nur toplayıram» və s. fikirlərdə açıq-aydın seçilir.
Həmişə ətrafıma
Açıq gözlə baxmışam.
Həmişə günlərimin
Məcrasında axmışam.
Özüm işığa dönüb
Öz üstümə yağmışamg
Yanmışam ki, rənglərdə
Arınıb nurlanmışam,
Əynimə öz şüamı
Geyib büllurlanmışam.
Bax, bu misralardakı o qədər diqqət cəlb etməyən, təzə söz deməyən motivlər də bəzi şerlərdə təkrar-təkrar işlənib.
İ.Kəbirli kimi təcrübəli və istedadlı şairin bunlara ehtiyacı yoxdur. Əksinə, onun yaradıcılığı öz müəllifini özünə daha tələbkar olmağa, bəzi şerləri sıxıb ixtisar eləməyə çağırmalıdır.
Hər təzə fikir, təzə deyiliş özlüyündə yeni kimi qəbul olunmur. Təsviri sənətdə, incəsənətin başqa sahələrində belə «yeniliklərlə» meydana çıxanlar çox vaxt ixtiralarına yalnız özləri heyran qalıblar. Çünki yeniliyi müntəzəm müşaiyət edən, onun bir hissəsi kimi həmişə ön planda görünən amillərdən ən mühümü təbiilik və həyatilikdir.
Əlbəttə, söhbət sənətin qanun və tələblərinə cavab verən həyatilik və təbiilikdən gedir. Yoxsa «tüstüsü düz çıxan» təbii mənzərə və ya «əksi tam görünən» həyat parçasının hər hansı sənət əsərinə gətirilməsi hələ həyatı düzgün əks etdirmə sənəti deyil.
Poeziyada bu amillərə başqa mühüm bir şərt də qoşulur - səmimilik.
Bu səmimilik İ.Kəbirlinin kitabının müəyyən hissəsini təşkil edən torpağa – Azərbaycan torpağına həsr olunmuş şerlərdə yaxşı ifadəsini tapır. Şair bəzən dəfələrlə gördüyü, hətta təsvir etdiyi mənzərələri də sanki təzə görür. Bu baxış, bu qarşılaşma onu uşaq kimi sevindirir:
Mən torpağı indiyədək
Hələ bu cür duymamışdımg
Azərbaycan torpağına
Ayaqlarım dəyən kimi
Ürəyimə lay-lay çökmüş
Qəm çəkildi bir çən kimig
Doğma torpaq ürəklərin yiyəsiymiş,
Torpaq hissi hisslərin
Zirvəsiymiş, zirvəsiymiş!..
Bu qəbildən olan şerlərin çoxu şairin səmimi və kövrək duyğularından qopub. Həm də bunlar bacarıqlı bir qələmin, istedadlı sənətkarın yüksək poetik baxımından yaranıb.
Bu şerlərdəki poetik etiraflar, hətta bəzən müəyyən əndazə daxilində mübaliğələr təkrar-təkrar deyilsə də, adamı yormur. Çünki torpağa sevgi, vətənə etiqad və xidmət hissləri ilə yazılıb. Oxucunu dağa, düzə, zəhmətkeş insanlar mühitinə səsləyir. İnanırsan ki, bu mühit bahar yağışı ilə yuyulub, yaz küləkləri ilə qurunub; təmizdir, işıqlıdır. «Ürəyinə yatırammıg» kitabında belə misralar var:
İstəmirəm mən görk üçün görünməyi,
İstəmirəm məşhurluğa bürünməyi.
Şairin etirafıdır. Nə deyə bilərsən? Sonra müxtəlif şəkildə kiməsə, nəyəsə yönəlmiş bu eyhamlarla üz-üzə gəlirik. Əgər doğrudan belədirsə, şairin özünün dediyi kimi, bu fikri həfkələməyin nə mənası?
Öz dərdimi çiyinlərə bölmədim mən
Özüm çəkdim.
Burada onun eyhamı, etirafı özünü ifadə eləyir. Ancaq çox təbiidir, səmimidir, həm də təzədir. Başqalarının çiyninə öz dərdini yükləyib «yoruldum, bezdim» deyənlərə, hətta bununla belə kiməsə minnət qoyanlara bu, həm də bədii tolamazlı, bədii cavabdır.
İ.Kəbirli poeziya yolunda «yol ağardan», ömrünün ikinci əlli illiyində daha ciddi, daha tələbkar bir qələmlə öz istedadını şer-sənət qatarına qoşub çiynində daha vəznli və şərəfli poetik ağırlıqlar daşıya biləcək bir şairdir.
1972