Ucalıq!.. Sənətkar  ucalığı, sənət ucalığı deyəndə ilk dəfə göz önünə həqiqi coğrafi yüksəklik - dağlar, dağ zirvələri gəlir. Günəşi ilk görən, işıqlıqla ilk görüşən və sonuncu vidalaşan uca yerlər, uca nöqtələrdir. Üfüqlərə qədər uzanan təbii mənzərələr, xeyirxah əməllərin yaratdığı abidə – ucalıqlar hələ birinci qiymətini gözə birinci görünüşdən alır. Sonra suallar, şərtlər, «niyələr», «necələr» başlanır. Bəzən beləcə gözün illərlə gördüyü uca dağ qənşərində ağlın, idrakın qüdrəti elə bir abidə yüksəldir ki, dünyanın çox yerindən görünən «ucalıq» ifadəsi poeziya xatirəsinə yeni şərti işarələrini gətirir: «Dünyanın hər yerindən görünən» poeziya yüksəkliyi!
Rəsul Həmzətovun poeziyası belə bir xoşbəxtliyə qovuşmuş sənətdir. Demək olar, dünyanın hər yerindən  onun poetik zirvəsinə  diqqətlər  yönəlir. Onun sənət dili, ən «kütləvi dil» öyrənilir, «tədris olunur».
Dağıstanda kiçik avar kəndi Sadada, Dağıstanın xalq şairi Həmzət Sadasanın ailəsində göz açan şair cəsur bir igid surəti ilə «qılıncını bağlayıb» at belinə qalxdı. Qamçısı – dağ çayı; qalxanı –qəzəbli qayalar; səsi-nəğməsi – qaragöz  bulaqlar; məqsədi – ünvanlara işıq yükü, xoş xəbər daşımaq, ondan qabaq yola çıxmış qəzəbləri bir dolayda  qabaqlayıb sıldırıma yuvarlatmaq, səhər küləyinə təbəssüm qatıb uca bir xəyali nöqtədən üzüaşağı insanlara tərəf səpələməkg Və demək ki:

İnsanlar, sıyrılmış xəncərinizə
Bir-bir körpələrin yazın adını.
Qızışıb duranda hərdən üz-üzə
Hər kəs xatırlasın öz övladını.
Tüfəng qundağında əllərinizlə
Ana şəkilləri çəkin yadigar;
Arabir qəzəblə yalvaran gözlə
O sərt üzünüzə baxsın analar.

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı R.Həmzətovun «Durnalar» adlı şerlər kitabını çapdan buraxmışdır.
Kitabın çıxması ilə qədim poeziya ənənəli bir xalqın ədəbiyyatına qovuşması bir oldu. Şersevərlərin stolüstü kitabına çevrildi. Kitabdakı şerləri Azərbaycan dilinə Tofiq Bayram tərcümə etmişdi.
Burada «bədii tərcümə necə olmalıdır?»  sualı yenə təkrar-təkrar qulağımızda səslənir.
Müxtəlif hökmlər, müqayisələr: tərcüməçi sanki çox mürəkkəb maşını sökəndir və yaxşı tərcüməçi o kəsdir ki, orijinalı yeni mühitdə, əslinə bənzər şəkildə qura bilir.
Tərcüməçi sanki müəlliflə «klinik ölüm» prosesində görüşən həkimdir. Bəli, yaxşı əsər naşı mütərcim əlində müəllifin ölümü deməkdir.
Bir dağ ətəyindən, bir gur bulaqdan el-obaya su çəkəni də tərcüməçi ilə müqayisə etmək olar. Burada elə mahir sənətkar məharəti gərəkdir ki, bir relyefdən digər relyefə çəkilən su dadını-duzunu, gözlə görünməyən kimyəvi keyfiyyətini saxlasın: onu dağda içənlər aranda ağızlarını turşutmasınlar.
Bizim bulaqlı-çeşməli sənətimizə dağlıq Dağıstandan Həmzətov çeşməsi gəlib. Onu istedadlı şair Tofiq Bayramın qələmi gətirib.
Mən şerləri əsli ilə, rusca olan tərcümələrlə müqayisə etmək fikrində deyiləm. Bu, professional tərcüməçi və ya alimlərin işidir. Məni düşündürən budur ki, müəlliflə tərcüməçinin dostluğu və «rəqibliyi» necə bir-birini tamamlayır. Bu dostluq – «orijinala sadiqlik», bu rəqiblik – «orijinaldan qaçma» tərcümə dilinin təbiiliyi, poetikliyi məntiqinə xidmət edirmi?
Azərbaycan poeziyasının «vətəndaşı olmaq» hər kəsə müyəssər olmur. Rəsul Həmzətov bizim poeziyamızın  nəhrinə bir qol kimi axırsa, burada  şübhəsiz, tərcüməçinin də öz payı vardır.
«Durnalar» təbii olaraq fikrimizi müxtəlif poetik cəhətlərə qanadlandırır və hər şeydən əvvəl, R.Həmzətovun ümumi yaradıcılığı haqqında müəyyən söz  deməyə yönəldir.
R.Həmzətovun yaradıcılığında dağ iqlimi, dağ relyefi elə poetik «tədqiqat» obyektidir ki, bunlarsız onları təhlil etmək, mövzu qaynağından danışmaq çətindir və bəlkə də qeyri-mümkündür.
Çünki bu qədim, mərd insanların adət-ənənələri,əxlaq normaları, dostluq-qonşuluq münasibətləri, döyüş-vuruş «nizamnamələri», sədaqət, etibar, yaxşılıq-xeyirxahlıq əməlləri əks-səda şəklində yaşayır. Dünəni öyrənməyən sənətkar  bu günü görə,  sabaha baxa bilmir. Şair müxtəlif müdrik kəlmələrini məhz bu iqlimdə «nəfəs almış» dağ relyefindən «köçürməli olub». «Şərab buynuzları üzərində yazı», «Yapıncıda yazılar», «Yəhərlərdə yazılar». Əslində bəlkə də o yəhərlər üstündə, adi yapıncılarda heç bir yazı yoxdur. Bunları şair dağlı babaların adından yazıbg ocaq daşları danışsaydı, belə deyərdi:

Hara getsən unutma
Ocağın hörmətini, -
Çünki:
Ata ocağı kimi
İsti ocaq tapılmaz.

Bu dağ relyefində «dağlı xəncərini soyunmamış» adətlər yaşayır. Bunlar bəzən dostluq-yoldaşlıq münasibətlərində, məhəbbət-sədaqət andında,  Vətən qarşısında borcunu yerinə  yetirməkdə babaların hikmət dərsi ilə rastlaşır. Ondan müdriklik, ağlın gözü ilə dünyaya  baxmaq məsləhəti öyrənir.

Dostum, sıyırmaqçün iti xəncəri
Əvvəl başı işlət, sonra əlləri.

Rəsul Həmzətov yazır ki, həqiqi şair dünyagörüşü, fikir və duyğusu etibarı ilə  öz gününün, öz əsrinin, öz ölkəsinin şairi olmalıdırg Ümumi mədəniyyətin  inkişafı ilə hər bir xalqın özünəməxsus mədəniyyəti tərəqqi edir, çiçəklənir.  Bir melodiya o birinin səsini batırmır. Biz yeni nəğmə oxuyuruq, lakin beşikdə eşitdiyimiz laylanı heç vaxt unutmuruq. Uşaqlar ağsaqqal babaların nağılını diqqətlə dinləyir, uzaq səfərə gedən cavanların atının yüyənini qocalar tutur.
Rəsul Həmzətov dünyanın taleyini düşünən, nəğmələrini bütün xalqlara oxumaq istəyən, hər yerdə, hər zaman xeyirxah əməllərə təkan olan, yalan, saxtakarlığa, bürokratizmə, ictimai-siyasi, maddi-mənəvi istismara xəncər sıyıran şairdir.
Onun poeziyasında «işıq bolluğu» , melodiya, zənginliyi, rəng çoxluğu elə ustalıqla işlənir, elə birlik tapır ki, bu yalnız böyük istedadlara qismət olan səadətdir. Onun poeziyasında bu dediyimiz işıq seli, melodiya zənginliyi və ya forma zənginliyi, rənglər çoxluğu və obrazlı ifadə vasitələri haradan gəlir? Şübhəsiz. O, böyük sənətkar xəzinəsindən doyunca işıq alıb, sinəsinə uşaqlıqdan müdrik Şərq kəlamları yığıb, «dəmir çarıq geyib», şering sözün sehrli, ilğımlı, günəşli, çiçəkli yollarına çıxıb. Xoşbəxtliyi onda olub ki, «sehrlərin» təsirinə uyub məst olmayıb,  yol üstündə yuxuya gedib yoldan qalmayıb. Hələ gənclikdən, arabir büdrəyib yıxılsa da, öz nəğməsini dodaqaltı zümzümə eləyib. Dünyanın ən səxavətli adamlarından, şairlərdən dünyanı sevmək, dünyanın keşiyində durmaq, insanları fırtına və qasırğalardan qorumaq yollarını öyrənmək onun əbədi poetik proqramıdır. Özünün dediyi kimi, çox az ömürlə dünyaya gələn şairlər insanlara bütün bir epoxa bağışlayırlar.
O yazır: «Puşkindən başlanmış Tvardovskiyə qədər rus şairləri mənə tarixi, taleyi, ürəyi ilə birgə bütün Rusiyanı bağışlayıblarg
Şevçenko və Rılski Ukraynanın sevinci və kədərini, Rustaveli və Leonidze Gürcüstanın incəliyini  və qəhrəmanlığını mənə hədiyyə veriblər. Mən İsahakyana minnətdaram, mənim üçün o, Sevanın rənglərini qoyub gedib... Kabarda-Balkarda olanda bir dəfə Naysın Quliyev mənə dedi: «Götür  apar, Elbrusu da, doğma Çekem dərəsini də  sənə verirəm». Kiçik bir daşlı  aulda – Sadada göz açan avar oğluna şairlər mənim cəsur babalarımın əsrlərlə vermədikləri  bütöv bir  dünyanı bağışlayıblar. Əgər mən əvvəllər  «Mənim Dağıstanım» deyirdimsə, indi qətiyyətlə söyləyə bilirəm: «Mənim Rusiyam», «Mənim Gürcüstanım», «Mənim Yerim».
Mahmud Batıray, İrçi Kazak, Yetim Emin, Süleyman Stalski, atam – Həmzət Sadasa, müəllimim Efendi Kapiyevdən mənə, mənim nəslimə gözəl, çox nəğməli Dağıstan qalıb. Onun qəhrəmanlıq  dastanları, məhəbbət lirikası, onun həqiqəti və sonsuz fantaziyası qalıb».
Yadigar qalan bu nəğmələri, bu rəngləri, ümumi halda «bu dünyaları» daha da əlvanlaşdırmaq, bu məlum mənzərələrin naməlum poeziyasını tapmaq böyük bir istedada müyəssər ola bilərdi.
Onun rəngləri də, təzə, çeşidləri də əslində çox mükəmməl həyati bilikdən, nağıl  və əfsanələrlə, nəğmə və dastanlarla dolu xalq ürəyinə «qulaq söykəməkdən» yaranır.
Onun əbədi həmdəm – müsahiblərindən  biri dağlardır. Həmişə işığa yaxa açmaq, həmişə uzaqlardan görünmək, ağırlıq, təmkinlik rəmzi olmaq, təbiətə analıq eləmək – çay oğullarını, bulaq gözəllərini insanların harayına  göndərmək  bu dağların ömür yoludur, onların xislətidir.  Bax, poeziyaya da belə  bir ömür gərəkdir.  Adam elə gəlir ki,  Rəsul Həmzətov  öz poeziyasına, ümumən sənətə  dağ ömrü verməyi qarşısına məqsəd qoyub.  Müdrik söz hansı iqlimdə  bitir-bitsin, insan ağlına qidadır.  Onun yaradıcılığı dağ mühiti, dağlı mühiti ilə bağlıdır.  Və bu mühitin bir hissəsidir. Əgər onun Dağıstanda oxuduğu nəğmə – çoxmillətli  ölkəmizin  hər yerində  sevinclə dinlənilir, onun hüdudlarından kənarda – Amerika qitəsində, Fransada, İranda, Türkiyədə eşidilirsə, deməli,  poeziyanın obrazlı dili bütün xalqlara doğmadır. Ancaq onu doğmalaşdırmaq lazımdır! Çox uzaq ölkələrdən turist çemodanını «təəssüratla  doldurub» qayıdanlar olur. Lakin baxmaq hələ görmək deyilmiş. Görmək özü də hələ poeziya ola bilmir.
Rəsul Həmzətov dünyanın hər yerinə Dağıstanla gedir, dünyanı Dağıstanla gəzir.
Dağıstan onun beşiyi, Dağıstan onun ana laylası, Dağıstan onun ucalığıdır.

Dağıstan sal daşların
Arasında gizlənib.
Burda bir ovuc torpaq
Qızıl tək  əzizlənib.

Dağıstan həm də poetik hissə, duyğuya dönüb şairin əsərlərinə hopub. Dağıstanın fiziki-coğrafi  həyatı sal daşların arasında gizlənib yağışdan, küləkdən qorunur.  Mənəvi  həyatı  isə bu əsərlərdə çox qürurla özünü insanlara təqdim edir. Ən böyük dövlətini ortalığa tökür: insana hörmət, insana məhəbbət!
Rəsul Həmzətovun poeziyası mərdlik, cəsarət, qəhrəmanlıq poeziyasıdır. Onda qartal kimi qayalarda yuva quran, şimşəkləri belinə dolayıb düşmən üstünə ildırım tək şığıyan  babaların səsi eşidilir. Onda bircə dəfə əlini qaldırıb «dayanın»  işarəsi verməklə qan yatırdıb, qanlıları barışdıran ağsaqqal dağlının şəklini görürük.  İnsan vədi, dost etibarı, sevgi əhd-peymanı  qılıncdan iti, qızıldan ömürlü, dağ çayından durudur. Xoş diləklə gəl – sonuncu tikəni sənə verərlər. Atının  yüyənini tutar, üzəngisini basıb, dalınca su atarlar.
Ən dərin dərələrin boğazında, sıldırım yaxasında məskən salmış dağlı evinə cığır gedər; burada hörmət, məhəbbət, sədaqət, etibar cığırı ilə tuşlaşar.
Dağıstan – daşı bol diyardır. Vətən yolunda həlak olan bütün igidlərə heykəl yonsan, Dağıstanın daşı azlıq edərdi. Rəsul Həmzətov poeziyası onlara abidədir. O abidə yanında həzin kədərin, göz yaşlarının müəllifi analar, ana olmamış qadınlar dayanır. Dağlı adətincə hələ də qara geyimdə, hələ də gedəndən sifariş göndərir, gələndən təzə xəbər diləyirlər.
Həyatın bu real parçaları şairin poeziyasına hüzn-kədər gətirmir. Onun «qəhrəman qiyafəli» misraları düşmənə nifrət üçün əsaslı «fakta» çevrilir. Bu gün yaradıb-quran yeni nəslin qulaqlarında səda olur. Həyat durduqca qəhrəmanlıq durur. Qəhrəmanlıq hər yerdə, hər zaman həyatın keşiyində durmaqdır. Keçmişi yaşatmaq üçün bu günü mənalı yaşamaq əsas şərtlərdəndir.
Rəsul Həmzətovun poeziyası həyat həqiqətlərini, insan vüqarını, böyük inam və əqidə duyğularını mərd-mərdanə qoruyan, bunlar üçün  qabağa düşüb bələdçilik edən poeziyadır. O, sərt bir mərdanəliklə yalana və riyakarlığa, ətalət və bürokratizmə sillə vurmağı  da bacarır. Rəsul Həmzətovun  poeziyasında insanları əbədi dostluğa, qardaşlığa, divar-divara söykənməyə  çağıran ən ülvi hisslər tərənnüm  olunur. O, daim  uçuşda olan bir sehrli quş kimi dünyanın bütün hadisələrinin «budağına qonmaq», çətin anlarda  hamının qolundan tutub, təsəlli ilə də olsa, ovutmaq istəyir.
Poeziyada insanın gözünə dinclik, ağlına qida, arzularına qanad verəcək bütün rənglər olmalıdır.
Ona görə də nakamlar görüşdürmək, küsülülər barışdırmaq, qəzəblər cilovlamaq  bu müdrik səyyahın vəzifəsinə daxildir.
Müqəvvalar  kimi ədalı, boyalı, «daranıb dayanan» «poeziya» ilə də az qarşılaşmamışıq. Ancaq elə qarşılaşmışıq! Üz-üzə dayanıb söhbət  edə bilməmişik: çünki dərd-qayğı dili, sevinc-kədər dili, məsləhət dili ona yaddır. O baxır, amma görmür, eşidir, amma duymur. Yalnız və yalnız kağız üçün yaraşıqdır. Dibçək gülüdür, pəncərədən dünyaya baxıb ondan bəhər ətri istəmə! Onun özü bahar möhtacı, təbiət möhtacıdır!
1974

ŞAİRİN AĞ ÇAYI

Qüdrətli söz ustaları haqqında danışmaq asandır. Belə sənətkarların nəğmələri  uca zirvələrdən, qırçın-qırçın silsilələrdən baş alıb gələn dağ çayını xatırladır. Bir sahil qayasına dirsəklənib  bu ağ çayın neçə rəngə çaldığını gör, seyr elə. O biri dərədən də belə bir  çay axır. Bu zorda, bu gurluqda... Məcra oxşar, sahil oxşar, mənbə oxşar; nəğmənin ahəngi ayrı, rəngi ayrı... Ayrılıqda eyniyyət, eyniyyətdə ayrılıq, oxşarsızlıq, bənzərsizlik... bunlar qüdrətli  söz ustaları haqqında danışmağı çətinləşdirir. Bu axı bir adamın ad günündə könül xoş eləmək xatirinə deyilən tərif və ya uzaq bir  səfərə çıxan yolçuya ümidli uğur diləmək deyil. Söhbət eyni iqlimdə, eyni relyefdə, bəzən hətta eyni ucalıqda  zirvələri olan sənətkarlar  haqqında olanda,  onların  özünəməxsus cəhətlərinin  qızıl sapını çəkib  ayırd eləməkdən danışanda duruxursan;  söz sahibi  haqqında söz demək, məncə, çox çətin, məsuliyyətli işdir. Söz yazan çoxdur. Söz sahibi azdır. Mustay Kərim söz sahibidir. Bir çox fəxri adları, şərəf-şöhrət çələngini, tərif kürsülərini  onun qapısına gətirən sözdür.
O, bizim ədəbiyyatımıza, bizim şersevər oxucularımıza çoxdan tanışdır. Amma bu yaxınlarda «Gənclik» nəşriyyatının çap elədiyi «Dağlar da insan kimidir» (redaktoru İ.Tapdıq) şerlər kitabı ilə Başqırdıstanın xalq şairi Mustay Kərim bizə daha da doğmalaşdı, poeziya süfrəmizin çox hörmətli qonağı oldu. İstedadlı şair Eyvaz Borçalı Mustaya məxsus rəngləri, boyaları, poetik dil duruluğunu çox yaxşı mənimsəyib tərcümə edə bilmişdir.
Mustay Kərimin qələm dostu, şöhrət qonşusu, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Nəbi Xəzri kitaba çox  səmimi giriş  sözü yazmışdır. Giriş sözündə deyilir: «Mən hər dəfə Mustay Kərimi düşünəndə o qənaətə gəlirəm ki, sənətkarın əsl böyüklüyünü təyin etmək üçün gərək onun doğma torpağına gedəsən, onu öz xalqı ilə təmasda görəsən».
Doğrudan da Ufa, Dem, Ağ  çay boyunca hərəkət edib, şairin öz dili ilə desək, xatirədə ağcaqayın yarpağına bənzəyən bərəkətli, məhsuldar başqırd torpağını gəzən adama  elə gəlir ki, belə bir yerdə şair olmamaq mümkün deyil. Belə əlvan təbiətli, qonaqpərvər bir yerin şairi ancaq Mustay Kərim kimi geniş ürəkli, humanist və səxavətli olmalıdır.
Onun şirin söhbətlərini dinlədikcə ölkənin fəqərə sütunu sayılan Ural dağlarının əzəməti ilə qarşılaşırsan;  hiss edirsən ki, sənətkar da öz qələmi ilə neft çıxaranın qoluna qüvvət verir; Başqırdıstanın inkişaf eləmiş sənaye  və kənd təsərrüfatı rayonuna çevrilməsində şerin də payı var. Bu torpağın qüdrətini şer qədər duya və tanıda bilən ikinci bir qüvvə tapmaq çətindir. Şer başqırd torpağının elə təmiz, elə büllur, elə baş alıb gedən ağ çayıdır ki, heç bir relyef-sədd bu güc-qüvvənin qarşısında dura bilməz.

Torpaq burda necə qara,
Necə barlı, şirəlidir.
Nur düşdükcə şırımlara
Kəsəkləri gün əridir.
Axşam üstü səp toxumu,
Səhərəcən göyərəcək.
Bərəkətli torpağımı
Götür yağ tək çörəyə çək.

Onun ətri vurar başa,
Ətir səni odlayar da.
Xoşbəxtəm  ki, doğulmuşam
Bu torpaqda, bu diyarda.

Təzəcə şumlanan, toxumu təzəcə göyərən, sünbülü dən tutan və ya biçinçi gözləyən torpağı seyr edib zövq almaq, onun ətrindən məst olmaq səadəti kimə qismət olmayıbsa, o adam dünyada bütün insani hisslərdən məhrumdur, bədbəxtdir. Torpaq qədər zövq mənbəyi, torpaq qədər könülə insani duyğular səpələyən, gözü yaxşını görməyə alışdıran humanizm mənbəyi heç şey ola bilməz.
Bizi əhatə edən ətraf mühit – atmosfer, işıq, su, hava – hamısı  torpağı yaşatmaq üçün qorunur. Bütün sənət növləri də insanla birlikdə torpağa xidmət üçündür. Torpaq insanın beşiyi, iməkləyib ayaq açdığı meydan; torpaq şairin, şerin söykənəcəyi, üzüağlığı, xalqın abır-həyası, namusu, vicdanıdır. Bütün bunlar hamısı  bir yerə cəmlənəndə xalq yaranır, Vətən  yaranır; bunları əbədiyyətə  aparan əqidə-məslək hissləri formalaşır. Bu formalaşma prosesini sürətləndirən ən güclü ali amillərdən biri poeziyadır. Ona görə də

Ləziz xörəklərlə dolu süfrədə
Gözlə öz yerini, bil öz yerini.
Tumurcuq şəklində yayma heç vədə
Hələ açılmamış fikirlərini.

Çünki ağızdan çıxan söz bişib çıxmalıdır. Daha onu dəzgaha və ya kürəyə qaytarıb yenidən istehsal etmək mümkün olmayacaq.
Mustay Kərim müdrik şərq poeziyasının, müasir sovet və dünya ədəbiyyatının xəritəsini çox gözəl bilən şairdir, onun «poetik biliyi» şairi bu xəritənin rənglərindən yaradıcı bəhrələnməyə  yönəldir, sənətkarı bəzən ağır məsuliyyət hissi ilə üz-üzə gətirir. Yüz il, beş yüz il əvvəl də insan poeziyanın bələdçiliyinə  inanırdı, onun arxasınca gedirdi, onun ibrətli nəsihətlərinə qulaq asırdı. Müasir dövrdə, bu qədər estetik məlumat «yağmuru»nun bol-bol ələndiyi bir zamanda söz xəritəsinə təzə rəng gətirmək, yüksək zövqlü oxucunun poetik əfsunçusu olmaq hünər işidir. Belə səadət qapısının açarı  ancaq böyük istedadlarda olur. İstedad milyon il beləcə eyni cür çıxıb-batan günəşi indicə doğmuş kimi görə bilir;  onun şüalarını öz sevincinə qatıb uşaq kimi sevinməyi bacarır. Köhnə əkin yerində «təzə dən» göyərdir. Əsl söz ustasının əlində əfsanələr  həqiqət olur – qum göyərir,  quş südü tapılır,  dəvə buynuz çıxardır. Çünki istedad sahibi  təkcə istedadına, qələminin gücünə deyil, həm də ətraf mühitə söykənir, insanın gücünə  inanır.

İnsan qüvvətlidir, qolunda güc var,
Cahanı ulduzlu bir ağac bilər.
Bir yol silkələsə, göydən ulduzlar
Dəymiş alma kimi yerə tökülər.

Ancaq bu güc o zaman gücdür ki, təbiət və cəmiyyətin müəyyən qanunlarına arxalanır; kortəbii bir daşqın yaratmaq təsiri bağışlamır. Belə isə Aşıq Ələsgər demişkən : «Gəl yapışma zorun çatmayan daşa...»
Mustay Kərim bəlkə də öz boyundan uca durmaq istəyənləri ayağının altına baxmağa çağırır.

İnsan qüvvətlidir, ulduzlar parlaq
Amma ulduzlarla işin olmasın.
Nə çoxdur cahanda barlı bağça-bağ,
Nə çoxdur bağların dəymiş alması!

İnsan qüvvətlidir.  Şairə görə şerin, sənətin məsləhətinə  qulaq asan insanın qüvvəsi yenilməz olur. Çünki sənət insanın bütün hiss və duyğularını ovxarlayır; göz önündə açılan mənzərələri daha yaxşı işıqlandırır, bir sözlə, sənətin yaxşını-pisi çəkən tərəzisinə ağıl yükü qoymaq mümkündür. Lüzumsuz yerə səpiləcək ağıl toxumunu bu tərəzi çəkmir; çəksə də, ağırı yüngül, yüngülü  ağır göstərib səni düşünüb-daşınmağa, yükünü hər tərəziyə qoymamağa səsləyəcək.
Yox, sözü tərəziyə qoyma, əsl  sözün çəkisi yoxdur. Söz o zaman yüngüldür ki, yerində deyilmir, vaxtında deyilmir.

Kefli ikən  tərif dedim
Bir nəfərin üzünə mən.
Səhəri gün xəcalətdən
Yer tapmadım özümə mən.
Bir daş kimi asılaraq
Ürəyimi üzür dərdim:
Nahaq yerə şər atsaydım,
Yəqin qaçıb üzr istərdim.

Mustay Kərimi oxunaqlı edən səbəblərdən biri də onun səmimi  poetik etirafıdır. Şair kimi, insan kimi, ata kimi, ər kimi heç nəyi gizlətməmək, gördüyü təbii mənzərələrə heç bir saxta boya vurmadan oxucuya təqdim eləmək;  yeri gələndə günahını boynuna alıb özünü ittiham kürsüsündə oturtmaq, məhəbbətin acısını da, şirinini də harda, necə duyduğunu etiraf eləmək... Şöhrətə, ada da meylini mərd-mərdanə boynuna  almaq. Nə olar, şöhrət hədiyyə-töhfə deyil ki, onu əksər halda külünglə dağ çapan fərhadlar tapmağa qadirdirlər.
Bir igid görəndə, comərd görəndə
İgidlik dağına çıxmağım gəlir.
Möhtəşəm qapılı şöhrət görəndə
Qapıdan içəri baxmağım gəlir.

Hələ görün aşağıdakı misralarda şairin  özünün özünə «üsyanı»  necə təbii səslənir, oxucuya necə ibrət dərsi deyir:
Xəcalət çəkirəm... buz dodaqlarım
«Atəşin sevirəm»  söyləyib bir vaxt.
Əbəs əl çalmışam... odlu çağlarım
Özünə xəyanət eyləyib bir vaxt.

Zəiflik etmişəm... güclü bir alçaq
 Mənim ucbatımdan cəzasız qalıb.
Qapı dalındakı xırdaca yaltaq
Özünü deşikdən içəri  salıb.

Gəlin indi buradakı  «kəsrin» «surət və məxrəcini» dəyişək. Müəllifin yerində qəbahət yanından başıaşağı keçən bu və ya digər əməl sahibini təsəvvür edək. Onda sən də, əziz oxucu, sağına-soluna bax;  axşam otur özünə hesab ver. Bəlkə  dünənki işinin sürətini azaldan  elə öz biganəliyin olub, qüsur və günahlar yanından saymazyana keçməyin olub.  Sən də etiraf elə, sən də silkələnib təqsirlərini yerə tök.
Etiraf – yetkinlik əlamətidir. Dargözlər, mənsəbpərəstlər, yalançılar etiraf eləmirlər; onlarda istedad yoxdur, köpüklü təkəbbür var. Təkəbbürlə təvazökarlıq ayrı-ayrı qütblərdə yerləşir. Təkəbbürün tufanı ancaq toz qoparır. Başıaşağı təvazökarlıqdır qızıl axtaran. Etiraf ali keyfiyyətdir, insani ləyaqətdir. Yalnız belə bir ləyaqət sahibi, təvazökar və səmimi istedada malik olan sənətkar qələmindən bu misralar qopa bilər:
Bir yuxu görmüşəm: müdhiş, qorxulu...
Guya ki, çiynimdən yüklər yox olub.

Ömrüm qaydasınca düşüb cığıra,
Borclarım ödənib, çatıb axıra.

Verdiyim vədlər də yetib yerinə,
Çoxlu gül əkmişəm gül ləklərinə.

Etdiyim yaxşılıq nur tək yanıbdır,
Gördüyüm günahlar bağışlanıbdır!

Qəfil bir səs gəldi: İşsizsən demək?
Onda bu dünyadan dur yığış, gedək!

Bəli, yalnız yaradıcılıq səfərini «başa vurmuşlar», arzu zirvəsini «fəth eləmişlər» bu yuxudan sevinər, bu yuxunun çin olmasını arzular. Əsl sənət adamı ən uca şöhrət zirvəsində belə təvazökardır, özündən narazıdır, «hələ heç nə tapmayıb», «hələ taleyin günəşli günləri qabaqdadır».
Sənətdə cazibə qüvvəsi qədər də itələmə qüvvəsi var. Özündən razılar, hər şeyi tapmışlar uçuşdan endirilir, ilham atından düşürlər.
Mustay Kərimlə dostluq edənlər, onunla çörək kəsib sənət məsələlərindən söhbət açanlar bu şairin nə qədər alicənab, nə qədər təvazökar və sadə bir insan olduğunu bilirlər. Hiss edirsən ki, o, bəzən tərifdən utanır, öz şöhrət çələngini gizlətməyə yer axtarır. Çünki hamını görmək üçün hamıya qarışmaq lazımdır. Şair xalqın oğludur, özü də ən zəhmətkeşi, ailənin əsas ağırlığını çiynində çəkən ilki – böyük oğludur.
M.Kərimin ən həzin, kövrək nəğmələrindən tutmuş  ən gur nidalarına qədər bütün əsərləri doğulduğu torpaqda  mayalanıb, doğma diyarda ayaq açıb, oradan böyük vətənimizə, ondan  uzaqlara qanadlanıb.
Təbiət başqırd torpağına çox şey bağışlayıb; bərəkətli qara torpaq, ucsuz-bucaqsız meşə, tükənməz yeraltı sərvətlər, gur sulu çaylar... Bütün bunlar hamısı sənətin qanun və imkanları daxilində M.Kərimin poeziyasında  ünvan  tapır. Şairin öz qatarı bütün dost ellərə öz  torpağının  nemətlərindən  pay aparır.  Bu torpaqda onun  öz çayı axır.  Vətənin hər yerindən damla-damla  sızıb  torpağın  rənglərini, ətrini insanlar üçün daşıyan poeziya  çayı. Ağ çay... Sakit, dərin, həzin nəğməli. Üzü həmişə şəfəqlərlə boyanmış, gah yaşıl meşələrlə qol-boyun olan, gah da sıldırımlı sahillərlə pəncələşə-pəncələşə harasa tələsən çay.
Mustay Kərimin «Dağlar da insan kimidir» kitabını varaqlayan adam istər-istəməz deməli olur: əsl sənət də, əsl sənətkar da uca dağ kimidir. Çayları doğan qarlı dağlardır. Çaylar  ancaq  ucalıqdan başlanır. Poeziya da ucalığın məhsuludur.
Tərcüməçi bizim poetik dilimizin böyük imkanlarından çox gözəl istifadə edib. Yaradıcı tərcümədən qorxmayıb, ciddi zəhmət nəticəsində meydana gələn  bu kitabı Mustay Kərim sanki azərbaycanca yazıb. Əlbəttə, burda xırda-para qüsür da tapmaq, bəzi şerləri orijinalla, rus dilindəki tərcümələrlə müqayisə eləməklə iradlar tutmaq da mümkün idi.
Mən bu gözəl poeziya məhsulunda ara-sıra gözə dəyən çıxdaşları görmədim, daha doğrusu, görmək istəmədim.
Mustay Kərimin poeziya çayı təmizdir, ağappaqdır, gömgöydür. Bu çayın bizim əlvan poeziya xəritəmizdə bir qol olacağına inanırıq .

sentyabr, 1975