Əzizim  Məmməd!
Bu yaxınlarda Hüseyn Arif məni filarmoniyaya, aşıqlar məclisinə dəvət etmişdi. Çalıb oxuyanlar qızlar idi. Məclisin sonunda Hüsniyyə sazını incəgülü havası üstündə kökləyərək “Duman, salamat qal, dağ, salamat qal” şerini oxudu. Qızın titrək səsi saza, sazın zümzüməsi sözə qarışdı. Qız özü də, zalda oturanlar da elə bil əriyib oxunan mahnının ruhuna hopdular. Elə bir sakitlik əmələ gəldi ki, bu sakitlikdə sazın, qızın və hənirlərini içəri çəkib dinləyənlərin xəfif nəfəs titrəyişləri aydınca eşidildi. Bu əfsunun, bu sehrin sirri nə idi? Musiqi ilə şerin həmahəng olmasımı, yoxsa şairin dağlarla, dərələrlə vidalaşmasımı bizi kövrəldirdi? Biz belə vida şerlərini azmı oxumuşduq?  Bəs niyə məhz bu şer bizi belə göynədirdi? Bu suallar məni rahat qoymadı. Evə gəldikdən sonra sənin kitablarını yenidən vərəqlədim, qeydlərimə baxdım və həmin şerin üzərində dayandım.
            Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim,
            Duman, salamat qal, dağ, salamat qal.
Bu misraları dönə-dönə oxudum və mənə aydın oldu ki, bu şerdə verilən əhval-ruhiyyə təkcə bir adamın, həssas bir şairin əhval-ruhiyyəsi deyil. Bu, bütöv bir nəslin əhval-ruhiyyəsidir. Bu, bizim dağlarda, kəndlərdə anadan olmuş, orada böyümüş, sonradan şəhərlərdə məskən salmış və uşaqlıq çağlarını keçirdiyi yerlərdən ötəri burnunun ucu göynəsə də, geri qayıtmağın mümkün olmadığını dərk edən bir nəslin əhval-ruhiyyəsidir. Bu, o nəsildir ki, yarı canı kənddə, yarı canı şəhərdədir. Bu, o nəsildir ki, gündəlik qayğılardan vaxt tapıb doğulduğu yerlərə gedə bilməyəndə tez-tez yuxularda o yerlərə qayıdır. Çətindir, çox çətin! Getmək də, qayıtmaq da əzabdır. Sən bu psixoloji halları çox düzgün və incəliklə, eyhamlarla verirsən:
            Gəldim, qarşıladı güllər, çiçəklər,
            Gedirəm, əl edir boz biçənəklər.
Mən sənin lirik qəhrəmanının kədərini daha yaxşı başa düşmək üçün başqa bir şerinə müraciət etdim. “Dağlara qar düşdü” adlanan bu şerində sən lirik qəhrəmanının kədərini adi insani kədərdən çox, fəlsəfi məna kəsb edən bəşəri bir kədər kimi təsvir edirsən.
            Cavanlıq atından nə zaman enib,
            Elə doluxsundum uşaq sayağı...
            Sürüşə-sürüşə dağlardan enib
            Gəlirdi elə bil qocalıq çağım.
Əvvəla, oxucu dərhal hiss edir ki, şair özü yaşa dolub, ömür yollarında müdrikləşib və hadisələrin zahiri cəhətindən daha çox daxili mahiyyəti onu düşündürür. Və hiss edir ki, “qocalıq çağı dağlardan sürüşə-sürüşə enib gəlir”. Məhz eniş aşağı gəlir, sürətlə gəlir. Bu misraları oxuyanda adam istər-istəməz eniş və yoxuşu gözünün qabağına gətirir. Insan ömrünün yoxuşlu yolları ilə adam irəliləyəndə hər şey gözə ləng görünür, yoxuşu asta-asta çıxırsan, zirvəyə çatmaq üçün  tələsib darıxırsan da, yol uzanır. Zirvədə nəfəs dərib aşağı enəndə isə sürət yaman artır. Məmməd, bu hal səni bir insan kimi, həssas şair təkin mütəəssir edir, müdriklik çağına, yetkinlik çağına yetişmiş bir şair kimi düşündürür. Lakin səni kədərləndirən başqa bir insani duyğudur.
            Dağlara qar düşdü, elə qəmginəm...
            Dağlara qar düşdü... bilirəm bu dəm
            Anamın qəbri də qar altındadır,
            Anamın qəlbi də qar altındadır.
Ola bilsin ki, bu fikirlər misralara çevriləndə sən isti otaqda, pəncərə önündə dayanıb dağlara düşən qara tamaşa edirsənmiş, özü də doğulduğun yerlərdən çox-cox uzaqlarda. Amma saçlarına dən düşsə də bu dəm uşaq kimi kövrəlib ananı xatırlamısan. Bayırdakı qar səni üşütmüş, çünki qar altında, qəbirdə yatan anan da üşüyür, onun özü də, qəlbi də qar altındadır. Şerin bu misralarında sən bir oğul kimi anan üçün göynəyirsən. Sonrakı misralarda isə bu kədər daha geniş məna kəsb edir. Sən bir də ona görə göynəyirsən ki,  “Onun (ananın) qar altında olan sinəsində neçə oxunmamış bayatı, ağı donub qalıb”. Demək, sən təkcə ana yox, sinəsi el xəzinəsi ilə dolu olan bir insanın dərdini, həsrətini çəkirsən. “Həsrət” dedim, yenə söhbətimizin əvvəlinə qayıtmalı oldum. Məmməd, əzizim, sən ikicə misrada keçən əsrlərdə Avropa romantiklərində xüsusi bir meyl təşkil edən “dünya kədəri” adlı əhval-ruhiyyə səviyyəsinə qalxa bilən bir ümumbəşəri  psixoloji halı vermisən. Əsrimizin ikinci yarısında yerindən-yurdundan oynayıb şəhərlərə axışanların yolunu gözləyə-gözləyə dünyadan köçənlərin, dünyadan köçəndən sonra da yol gözləmələrini, övlad həsrətində olmalarını çox ustalıqla vermisən.
            Tək bircə baş daşı tənha, mükəddər,
            Qardan baş qaldırıb yolumu gözlər.
Ananın tənha baş daşı da kədər içində övlad yolu gözləyir!
Məmməd, sənin ana ilə, ata yurdu ilə bağlı şerlərin çoxdur. Mən sənin bu təbii, kövrək hisslərinin arxasında bir inam görürəm. Sən anandan sonra ata ocağı ilə vidalaşmalı olursan. Səndən olsa bəlkə də getməzdin. “Səksən yaşında doluxsunmuş kişini tək qoymazdın”. Ancaq getməlisən. Çünki sən özün də atasan, şəhərdə yolunu gözləyən övladların var. Sən özün də kövrəlmisən.
            Bu nə ayrılıqdır, ata yurduna
            Əlvida deyirəm ocaq başında.
Məmməd, bu hal mənə də tanışdır. Bilirəm, belə ayrılıq çətindən çətindir. İllah da o zaman ki, kişinin “od-ocağı tüstüsüz qala”. Onda kişinin qəbri də od tutar, yurdu viran qalar. Amma burda insanı toxdadan bir təskinlik var. O da bəşərin əbədi və əzəli qanunlarından doğur. Bu isə bir yerdə sönən ocağın odundan başqa yerdə yeni bir ocağın yandırılmasıdır.
            Babandan qalıbdır bu ocaq bizə,
            Bu ocaq sönəndə bir tifaq itir.
            Bir ocaq söngüsü qeyrətimizə
            Bir düşmən nəslinin qəhqəhəsidir.
            Apar bu ocağı evində yandır,
            O gözdən qor alır, gözdən odlanır.
            Kişi yer üzündə od qoruyandır,
            Kişi ona görə kişi adlanır.
Məmməd, məni sənin ömrün müdrik zirvəsində dayanıb geri – ağlı-qaralı, sevincli-sevincsiz, atalı-analı, kimsəsiz-yetimli, köyrək və göynərtili həyat yollarına baxan və ömrün bir mərhələsi kimi yekunlaşdırılıb vidalaşdığın, hisslərlə dolu şerlərini belə yada salmağımın əsas səbəbi hisslərimizin və düşüncələrimizin oxşarlığı, bəlkə də, həyat yolumuzun hardasa eyniləşməsidir. Məni ötən günlərə aparan şerlərindən başqa, bir də “Dünya sənin, dünya mənum” kitabına yazdığın müqəddimə oldu. Kövrək və titrək dillə yazılan həmin müqəddimə mənim əlimdən tutaraq, təxminən ömrün qırx il əvvəlki çağlarına apardı. Mən V.İ. Lenin adına APİ-nin o zamankı auditoriyalarına qayıtdım, ədəbiyyat dərnəyinə toplaşanların ürək çırpıntısı ilə oxuduqları şerləri dinlədim, sonra onlarla birlikdə Dövlət Universitetinə, Azərbaycan Sənaye İnstitutuna – indiki Neft və Kimya institutuna getdim, bir növ yarışı xatırladan ədəbi görüşlərdə iştirak etdim, sizin – rəhbəri olduğum dərnəyin üzvlərinin sevinclərinə şərik oldum. “Xəbər tutdum ki, institutun ədəbiyyat dərnəyi fəaliyyət göstərir. Dərnəyin rəhbəri də İsmayıl Şıxlı adlı cavan bir yazıçıdır. Onu mənə nişan verdilər. Bir gün girəvə tapıb ona yanaşdım. Qeyri ədəbiyyatçıların dərnəyə qəbul olunması şərtlərini soruşdum. “Şərti yaxşı yazıdır, - dedi, - şairsən, yoxsa nasir? Şer yazıram – dedim. Şerin fakültəsi yoxdur. Gələn həftədən buyur gəl”.  Bu, sənin müqəddiməndəndir. Sən gəldin və “Yanın, işıqlarım” adlı şerini oxudun.  Yadımdadır, sıxılırdın. Coğrafiya fakültəsində oxuduğun üçün sıxılırdın ki, ədəbiyyatçılar görəsən mənə nə deyəcəklər. Amma şerini oxuyandan sonra hiss etdin ki, yaxşıya zaval yoxdur. Səhv etmirəmsə, o şerində sən müharibə illərində hava basqınından ehtiyat edərək gecələr evlərdə işıqların yandırılmamasını, pəncərələrin qara örtüklərlə qapanmasını xatırlayır, sonra da müharibənin qurtarmasına sevinir, axırda da “Yanın, işıqlarım” deyirdin. Hiss gözəl idi.  O zaman üçün poetik tapıntı idi. Hamının ürəyindən idi. Ola bilsin ki, bu fikir indi çoxlarının hissinə qəti təsir etməsin. Təbiidir. Aradan on illər keçib, hisslər korşalıb, zamana dəyişib, adamlar başqalaşıb. Məmməd, bilmirəm yaşlaşmışıq, ya nədir, mənə elə gəlir ki, o zaman hisslər daha təmiz idi, adamlar daha səmimi. Bəlkə yanılıram, amma həmin dərnəkdə iştirak edən və indi ədəbiyyatda öz yeri, öz səsi olanların bəzilərinin şöhrətə çatmaq üçün elə sifətlərə düşdüyünü görürəm ki, təəssüflənməyə bilmirəm və istər-istəməz sənin şerlərindəki təmkin və təvazö haqqındakı fikirləri xatırlayıram.
O zaman, yəni ədəbiyyata yeni gələndə sən Məmməd İbrahim idin. Ilk kitabların da bu ad altında çıxmışdı. Amma sonralar “Araz” təxəllüsünü götürməli oldun. “Məmməd Araz”. Bu təsadüfüdürmü, elə-belə “Araz” sözündən xoşun gəldiyi üçünmü bunu özünə təxəllüs seçdin? Mən bu suallarıma cavab tapmaq üçün yenə sənin şerlərinə müraciət etdim və gördüm ki, Vətəni ikiyə bölünmüş, qəlbi parçalanmış bir şairin, yolları kəsən Araz çayının adını özünə ədəbi təxəllüs götürməyi təbii və qanunauyğundur. Səni Arazın sahilindəki “dəmir tikanlar” narahat edir. “Yırğalana-yırğalana axan Araza” baxırsan, onun sahili ilə yük aparan dəvəyə müraciətən deyirsən ki: “Aclığın var, boynunu bir çölə döndər, dəmir tikan qırpmaq öyrən, dəmir tikan!”. Bu  tikanlı məftillər bizi Təbrizə həsrət qoyub. Sən bu həsrəti, bu sızıltını, Məmməd, hər yerdə duyursan, hər yerdə qəlbində gəzdirisən. Aşıq Hüseyn Cavanın  İstisu yaylaqlarında çaldığı sazın simlərindəki sızıltıda bu göynərtini duyursan. Hiss edirsən ki, dağlar başında aşığın sazında “Təbriz ağlayır”. Dərhal da özün öz kədərini boğursan: “Ağlamaz söz yurdu dağlar başında, Təbriz oxuyurdu dağlar başında” – deyirsən. Şair dostun Musa Yaquba üzünü tutub onun “Bu dünyanın qara daşı göyərməz” misrasının əksinə deyirsən ki,
            Müsa Yaqib gözü yolda Təbrizin,
            Gözlərinin qara daşı göyərdi.
            Göyərmədi istədiyi bircə dən,
            Savalanın qara daşı göyərdi.
Təbrizin bircə arzusu, bircə dəni göyərmədi, bir diləyi baş tutmadı, amma Savalanın qayaları, qara daşları gözləməkdən mamır bağladı – göyərdi. Nə qədər gözləmək olar? Məmməd, sən şerində haqlı olaraq deyirsən ki, “gərək dil susanda əllər danışa, əllər bağlananda dillər danışa”. Araz səni gecə də, gündüz də sakit qoymur. Sən onun səsini eşidirsən:
            Sinəsinə çaylar axmasa,
            Dənizlər itirər dənizliyini.
            Cəsarət üstümdə şaha qalxmasa,
            Təbriz itirəcək Təbrizliyini.
Məmməd, çox təəssüf ki, ədəbiyyatımızda moda dalınca qaçanlar, oxucuların alqışlarını qazanmaq üçün dəbdə olan mövzu axtaranlar, hardasa cəsarət göstərmək, qəhrəman olmaq xatirinə hay-küy salanlarımız çoxdur. Amma sənin bir sənətkar kimi qibtə ediləcək cəhətlərindən biri odur ki, yanmasan yaza bilmirsən. Ona görə də oxucular sənin bütün şerlərini səmimiyyətlə qarşılayırlar. Sənin bir sənətkar kimi üstünlüyün odur ki, sənə inanırlar, səni dinləyirlər, sənin yeni şerlərini gözləyirlər. Zənnimcə, oxucuların qəlbində özünə inam və etibar qazanan sənətkardan xoşbəxt adam ola bilməz.
Məmməd, əzizim, şerlərini oxuduqca düşüncələr həmişə məni idrak dünyasında sakit və aramla addımlamağa çağırırdı. Çünki sənin şerlərin ötəri hisslərin, şəxsi duyğuların məhsulu deyil. Sənin sənətkar ustalığın orasındadır ki, şəxsi hisslərdən əmələ gələn şerlərdəki fikirləri genişləndirib bəşəri hala sala bilirsən. Məhz buna görə də sənin şerlərinin böyük bir qismi geniş məna kəsb edir. Sən dərk edirsən ki, “dünya gözəl dünyadı, ömürdən bir gül üzən dünyadı, kimə gülzar, kimə xəzəl dünyadı. Səndən əzəl, məndən əzəl dünyadı”.
Mən burda eyni zamanda Səməd Vurğunun “Biz gəldi gedərik, sən yaşa dünya” misrasını xatırlamaya bilmirəm. Məmməd, mən burda, eləcə də bütün şerlərində öz nəfəsini böyük S. Vurğunun nəfəsinə qatdığını görməyə bilmirəm. Sizin çağırışınız da doğmadır, kədəriniz də. Sizin düşüncə tərzinizdə də, deyiminizdə də, dilinizin çalarları və axarında da, insanlara, təbiətə münasibətinizdə də bir qohumluq var, bu qohumluğun kökləri isə xalqa, xalq dilinə, xalq psixoloğiyasına, xalq müdrikliyinə, xalqın fəlsəfi anlayışına və xalqın yaşadığı torpağa gedib çıxır.  Mən ikicə şer üzərində dayanmaq istəyirəm. “Tək məzar”,  bir də “Sahibsiz qəbirlər”. Səməd Vurğun “Tək məzar” şerini yazanda onun 40 yaşı vardı. Şairin səyyar xəyalı onu qəbristanlığa aparır və şair orda iki mənzərə görür. Şair görür ki, “orda göy sərvlər, göy çinarlar və qatar-qatar dayanan mərmər abidələr” və bir də üstünü ot-alaq almış bir məzar ki, nə baş daşı, nə ünvanı, nə də adı var. Nə həmdəmi, nə sirdaşı, nə doğması, nə yadı var.”
Məmməd, özün məndən də yaxşı bilirsən ki, poetik fikir o zaman qüdrət kəsb edir ki, poetik ifadə tərzi tapır. Sözlə fikir gözəlliyi vəhdətdə olur. Sözlərin məna dərinliyi, fikir qatları çoxdur. Ilk baxışda hər şey üzdə görünsə də,  bu məna qatlarını açmağa ehtiyac duyulur. Bunu fikrin dolaşıqlığı, dilin anlaşılmamazlığı kimi başa düşmək olmaz. Sənin ustalığın ondadır ki, klassik ədəbiyyatımızla bahəm xalq dilindən, xalq deyim tərzindən, aşıq poeziyasından geninə-boluna bəhrələnmisən. Ona görə də dilin axıcı, fikrin səyyaldır.
            Kəklik səkər, qartal uçar
            Dırmandıqca dik yamaca.
            Ayağından bir daş qaçar,
            Bir qayadan yüz daş düşər.
            Dağ diksinər, dərələrə
            Dava düşər, təlaş düşər.
Burda fikrimi ifadə etməkdə söz tapmıram. Bircə onu deyə bilərəm ki, sən mahir bir rəssam ustalığı ilə sözlə canlı bir lövhə yaratmısan!
Məmməd, biz hər şeydən əvvəl insanıq. Xətrə də dəyirik, xətrimizə də dəyirlər. Bəzən hiss etmədən könülə toxunub, ürək də sındırırıq. Könülə toxunanda da, könlümüzə toxunulanda da həftələrlə, aylarla sızıldayırıq. Sən demişkən elə hal olur ki, “bəzən bir səhvə min tənbeh” yeyirsən. “Çırpınıb düzəlirsən, görən olmur”. Dünya ziddiyyətli dünyadır. Sənin sözlərinlə desək: “Çiçəyindən alağı çox, kişisindən papağı çox, köpəyindən yalağı çox” dünyadır. Bunları dərk edən, görən həssas bir şairin “bu üzün olmaya, dünya!” deyə tüstülənən qəlbinin sızıltısına qarışmaya bilmirsən. Nə etmək olar? Həyat elə əzəldən  belə yaranıb. Qələm əhlinin qisməti isə bütün bu dərdləri ürəyinə yük eləməkdir.
            Həyatdan bezəndə də,
            Gəlib şer yazıram mən.
            Bir dostumdan küsəndə də,
            Gəlib şer yazıram mən.
Bu misraları sənin “Bir otaqda” şerindən götürmüşəm. Doğrudan da sənətkarın yeganə təsəllisi kağız-qələmidir. Sənətkarın xoşbəxtliyi ondadır ki, öz amalından, məsləkindən və yazı masasından ayrılmır. Sən arada gileylənirsən: “Görünür, ürəklə yaşayanların elə ölümü də ürəkdən olur” deyirsən. düzdür, Məmməd, ürəksizlərin, əsəbləri məftillərdən, ürəkləri dəmirdən olan robotların əhatəsində yaşamaq çətindir. Manqurtlarla üz-üzə gəlmək, onların zəhərlədiyi havadan nəfəs almaq müsibətdir. Və sən haqlısan. Mən sənin şerində rast gəldiyim belə halları təbii saymaqla yanaşı ötəri hesab edirəm. Çünki sənin ömrün də, sənətin də məslək və amal mübarizəsində keçib. Indi sən sənətin və yaşın müdrik mərhələsindəsən. Hələ qarşıda  görüləsi çox işlər var. Özün demişkən:
            Nə qədər yol getdim fikirlər ilə
            Hələ mənzilimin uzağı qalıb.
            Üfüqlər dalında nə qədər hələ
            Arzumun əlləri uzalı qalıb.
Mən sənə, əziz tələbəm və qələm dostum, bu arzular dalınca getmək üçün, yeni poetik səfərlərə çıxmağı və poeziya köhləninin yalmanına yatmağı arzu edirəm.
                                                                         Hörmətlə.