Iki ildir səninlə yol gəlirəm. Ağır-ağır, bəzən də ötüb keçirəm, dayanıb nəfəsimi dərirəm. Iki ildir, az qalır həyəcandan ürəyim partlasın, özümü ələ alıram. Yaddaşımı işə salıram, bir azca toxdayıram. Elə bil suyun altında özümü sınayıram: “Neçə dəqiqədir suyun üzünə çıxıram, oxxayyy!”.  Təmiz hava nə gözəlmiş, saf hava imiş adamı yaşadan!
Iki il yol gəlmək o deməkdi, onunla əməlli-başlı dostlaşarsan, yaxınlaşarsan, hətta dərdin-sərin də üst-üstə düşər. Qəribədir, bu vaxtın cəmində aramızda elə ünsiyyət olmayıb, əslində iyirmi ildən çoxdu tanıyıram, görüşürəm, zəngləşirəm. Amma cəsarətim çatmayıb sual verim, nədəsə fikrini öyrənim. Və hər şeydən əvvəl soruşam ki, möcüzəni necə kəşf eləyirsiz? Utanıram, çünki özünə xas sadəlövhlüklə, təvazökarlıqla deyəcəksən: yox, hec nə deməyəcəksən, vallah susacaqsan. Bəlkə də özünə çətinlik törədəcək, möcüzə baş verir də...
Gizlətməyəcəyəm də. Səninlə yol yoldaşı olmayan, vur-tut bir- iki ay tanıyan, ya da haradasa görüşən bəzi yoldaşların sözlərini, xoşqılıq kəlmələrini qəzet-jurnalda oxuyanda təəssüfləndim, ürəyimi tutdum. Və qəti qərara gəldim ki, möcüzəyə miyanə baxıblar, belələri kəşfin üzəçıxma əzabını əsla yaşamayıblar. Əsla! Bizim tanıdığımız hörmətli yoldaşlar da orada itirirlər ki, möcüzələri çeşidləmirlər, möcüzələrə kənardan, seyrçi gözüylə baxırlar.
Iki ildi səninlə yol gəlirəm.  Vaxt olub, gecəmi əsəblərimə büküb özümə toxdaqlıq vermişəm. Vaxt da yetişib, öz dünyamdan qopmuşam, xəyalım həqiqətə körpə sevinciylə sığınıb. Qayıtmışam gəncliyimə, sirli-soraqlı aləmimə. Vaxt olub, əlbəttə. Və bir səhər yerimdən hövlnak qalxdım, iki ildən üzü bəri məni rahat buraxmayan möcüzə-kəşfin müəllifinə az qaldım lənətlər yağdıram: bu nə yanğıdı verirsən?  Niyə gecəmi gündüzümə qatırsan? Axı sənə hansı yamanlığım keçib? – Peşmançılığımdan əzab çəkdim. Aldım əlimə bir şer kitabını, yavaş-yavaş vərəqlədim, səhifələri çevirdim, söhbətə qoşuldum, gülüşünü eşitdim, qəhqəhələrdən diksindim. Və nəhayət, Vətənləşdim.
Mənim iki illik yol yoldaşım şair Məmməd Arazdı.
Sual vermək istədim: Vətən nədir? – Yaxşı ki, ürəyimdən keçdi, bəlkə də sualıma  cavab verməkdə çətinlik çəkəcəkdim. Bu sual ona bənzəyir deyəsən: Ananı niyə çox istəyirsən? – Sadəlövhlükdür, çünki bütün insanlara bu sualı vermək olar. Elə sual da var, onu hamının ünvanında axtarmaq yersizdir. – Vətən nədir? – Bəşəriyyətin yeganə yekdil cavaba gəldiyi sualdır. Cavan, yaxud qeyri-yaşlı şairlər inciməzlər məndən, hamı cavabını bildiyindəndir – Vətən mövzusuna qələm çalırlar, çalacaqlar da. Çalanlara məsləhətim odur, Vətən barədə şeri yazanda Vətənə layiq olsun, yazmaq istəyəndə Məmməd Arazla dayan üzbəüz əvvəl içərini silkələ, ver tufanın cənginə, sonra şair tutumunu ölçüb-biç. Əgər birincini eləsən, ikinciyə ehtiyac qalmayacaq:
            Bir balaca vətən daşı,
            Vətən daşı olmayandan
            Olmaz ölkə vətəndaşı.
Bu Vətən nəqəratı  20 il əvvəl deyilib. Və bu misraları bir daha oxuyanda məşhur fransız rəssamı Daltonun müdrik kəlamlarını xatırladım: “Vətəni çəkmənin dabanında aparmaq olmaz, lakin ürəyin infarktında yaşatmaq olar”. Kəlmələri əbəs ummadım yaddaşımdan. Vətən – yaddaşdı, yaddaşın ömrü ulu qayalardı, təmkinli dağlardı... bir də doğulduğun torpaq övladının həmyaşıdlarına münasibətidi. Belə başa düşürəm. Sənin Vətənində tariximizin daşlaşmış yaddaşı misraların tək bir-birinə elə pərçimlənib, zərrəcə ovulmaz. Sənin poetik vətən istəyində qəribə bir təmkin, toxtaqlıq sakitliyi var; hətta başqa birisi şerindəki bu ovqatı dərk eləsə, iddiasının sərhəddini ötüb keçər. Bu sadaladığımın özü Vətəni ürəyinə nar kimi sıxan övladının – layiqli qiymətini almayanın isə qeyri-adi məhəbbəti olurmuş! Paradoksdur: kölgəsinə sinən gözü, könlü toxu başı üzərinə qaldırır Vətən, işığını gözlərində dünyaya baxanı unudur Vətən. Vətənimizdən gileylənməyə mənəvi haqqımız çatır. Bəs nə səbəbdəndi gileyini yalnız yaddaşında kəşf eləmisən, əksinə, bir Vətən bucağına bürc demisən.
            Bu gecə kəşf etdim bir Şuşa bürcü,
            Bir Şüşa bürcü, tamaşa bürcü...
Bu misralarında aramızda 20 ilə yaxın məsafə var. Təsadüfi təkrar eləmədim, hər iki şerin yaşını. Bir tərəfdən aydınlıq üçün deyirəm ki, istedad quyuya bənzər, su tökməklə dolmaz, digər tərəfdən ucaltdığın səsin sənin istedadına toxundu, cilikləndi və gördüm, hər zərrə ciliklənmiş mirvari dənələriymiş, dupduru vətən bulaqlarının suyu tək tərtəmizmiş, şəffafmış. Və bu da göründü ki, Vətən daşlarının altından kükrəyib torpağın üzünə çıxan suyun aydınlığında şair nəfəsi gəlir.
            Hansı daşda su yansa,
            O daş altda Məmməd Araz yaşayır.
Vətən sənin üçün əbədilikdir, poeziyanın məhək daşıdır. Onun adı gələndə təkcə məhəbbətinlə kifayətlənmirsən, xatirə-yaddaşına güvənmirsən. Ürəyinlə fikrinin əriş-arğacında hey dolaşırsan yurdunu, “Muğanda Kür nəğməsi” eşidirsən. “Ərim gəldi qayası”nda düşüncələrə dalırsan, “Səba yeli”ndən dədə Füzulini soraqlayırsan, “Vətən mükaftı”nı umandan “Azərbaycan – dünyam mənim” -  deyirsən, “Kəndim, balacasan, çox balacasan” kəlamınla inandırırsan ki, dünyada ən böyük elin, ulusundu. Və nəhayət...
Deyəsən, tələsdim, şair. Mən bəzən fantaziyaya meyilli oluram, adilikdə qeyri- adilik görməyə çalışıram, bunun üstündə qınayan da tapılır. Amma poetik həqiqətə fantaziya gözüylə baxmaya bilmirəm, əslində belə fikrə də düşmürəm. Bəs hansı həqiqətdir ki, Vətənin havasına, duzu-çörəyinə, torpağına qatışan şerlərini dönə-dönə oxuyuram, adama elə gəlir ilk kərədir şairlə üzbəsurət oturmuşam. Bunun “açarını” nədənsə tənqidçi-ədəbiyyatşünaslar axtarmaq niyyətinə düşməyiblər, sadəcə Vətən sevgisindəndir şair qələm çalır – düşünüblər. Yox, əzizlərim, ən böyük tələskənlik də ondadır, sizinlə razılaşdığım sevgidə poetik cövhəri, şerin möcüzəsini görməmişik. Necə olur, Məmməd Araz dost və düşmən məhəbbəti və qəzəbiylə nəfəs-nəfəsə dayandığı poetik obrazına  güzəştə getmir? Bəli, əsil şair təxəyyülünün gücündə və etibarında obrazlarına, qəhrəmanlarına güzəştə getməməlidir; necə ki, ata öz övladının səhvini bağışlamamalıdır; yoxsa bu uşaq sabah cinayətə yol verər. Şair də elədir; qələmindən çıxan şeri oxucu zövqündə, iştahında  “səhv” doğulduğunu gizlədə bilmirsə, günahkardır o şerin müəllifi. Poeziya bu istəkdən tutub, övladlarını dünyaya gətirməlidir. Mənim ikiillik yol yoldaşımda yoxdur poeziyaya xəyanət; sən adi yanan ocaq çöpündə bir qayğı, ağrı axtarırsan, nə olsun onu budağından qırıb cansız əşyaya çeviriblər, amma bu çöpün yaxşılığını unutmursan, çünki ata ocağında yanır o: “Axıdır gözünün yaşını çırpı”, - deməyinlə acıyırsan onun taleyinə. Bir çöpə acımayan şair Vətənini sevə bilməz!
Axşamdan – qaranlıqdan qaçırıq işığa – səhərə. Bunu söz xatirinə demirəm. Neçə dəfə sənin bir şerini oxuyanda istəmişəm elə axşamın qəribə, çılğın cazibəsindən çıxmayım. Nə bilim, mənə belə gəlib. O axşamlardan biridi. “Bir axşamın balladası” şerini oxuyub qurtarmışam, beynimdə şerin dolanbac və mübhəm atributları  dolaşır. Dünyaya, məni tanıyanlara hesabat verməyim gəlir. Axı bu “hesabat” kimə lazımdı? Mən kiməm ki! Yox, yox, gəlin razılaşın mənimlə. Insan içərisindən boşalırsa, fikrini əldən verirsə, hətta sevgisində gərəksiz hesab eləyirsə özünü... o adam qorxuludu. Şair, sənin qeyri-adi  istedadın da odur, ilham pərini imdadına çağırırsan, “fikirlər burulğanından çıxmaq” istəyirsən. Niyə?  Sualı çətinliklə verirəm, amma cavabını indicə pəncərəmdən şəhərə boylandığım qaranlığa bələnmiş görmədiklərimdən alacağam. O görmədiklərim də əgər sənin tək tənhadırsa, səhər açılacaqmı bu boşluqdan, məhəbbətsizlikdən? Axı dünyanın özü axşamın qarqanlığına təslimdirsə, insanın günahı nədir belə? Insan da orda gərəksizləşir, insanlara verəcəyi bir zərrə məhəbbət qalmır:
            Çapılıb, talanıb məhəbbət orda,
            Qalmayıb bir tikə mərhəmət orda.
            Bu axşam sahibi ölən bir tacam,
            Kimsə istəməyən bir ehtiyacam.
Budur, şerin qızıl şəfəqində bərq vuran  poetikası. Şerin elə bu misralarında imdadına çağırdığın ilham İnsanın özüdür, yoxsa şerinin fatehi olmazdın. Tacın sahibsiz qalması, əlbəttə, dəhşətdir. Əslində bu şerinlə konkret predmet, obraz barədə heç nə demirsən və buna ehtiyac da qalmır. Və burada  F. Şillerin bir fikrini xatırladacağam. O yazırdı ki, məncə, ilham məhsulu olan əsərlər heç də həmişə predmet haqqındakı canlı təsəvvürdən deyil, çox vaxt coşub-daşan hissləri... ifadə etmək ehtiyacından doğulur. Bax, bu ilhamın gücüdür, “fikirlərinlə bütün gecəni yeməyə” hazırsan; bu hisslər hər şairə nəsib olmur. Və məndə zərif bir sədanın sorağı doğdu: İnsan xislətində umacağın od, ad, məhəbbət yoxsa, qoy elə axşamın sızıltısına qoşulub qalsın, səhərə, dümağ işığa geciksin. Sənin şair taleyində ölümüylə işığı itirən tanıdığın adamları yaşatmaq ümidin var; mən “yaşatmaq” sözünü həqiqi mənasında işlədirəm. Kənarda dümağ hava burulğanında durub içəridən yanırsan. Necə ki, “Bir axşamın balladası” şerin ölüm və ölümsüzlük haqqında himnin nəqaratıdır. Budur, onun bir yarpağı: “Kür üstündə tək ağac” – vaxtsız itirdiyimiz şair Əlağa Kürçaylının xatirəsinə həsr eləmisiz. Qayəsi mənə aydındı; Kürçaylı yaxşılığında da, pisliyində də təkdi, heç kəsə bənzəmirdi istedadında da. Bu, haradasa yaxşıdı, amma tale üçün qorxuludu. Necə ki, Kürdən kürlük qazanan mərhum şairimiz tənhalığına qoşulub getdi.
            Səsləyəni itirdi səs,
            Dönüb getdi Kür üstünə.
            Qondu qərib bülbül kimi
                                 boynu bükük gül üstünə.
            Gördü həmən məcra boyu
                                 həzin-həzin ötən su var;
            Tənhalaşan ağacların
                                 qəfil sınmaq qorxusu var...
Bir axşamın iddilik ovqatında doğulduğun kəndinə yol aldın. Bu başdan deyim ki, sənin poeziyanda gecə təmizlik simvoludur. Gecə adam yuyunur, paklaşır. Poetik ovqat baxımından da belədir. “Kəndim, balacasan, çox balacasan” şerində təmizlik şərtiliyinin şahidinə çevrildim. Lakin bir şair kimi, dolmağının, boşalmaq sonu yoxdur misralarında.  Mənə elə göründü “axan ulduzu yedəkləyib” ümmanda yol getməyin qədər sonsuzdur. Hələ şerin poetik gücünü kənara qoyuram, əgər bu anlarını xatırlasam, mətləbdən uzaqlaşaram. Təmizlik simvoluna qayıdıram:
            Ələyim gecəni qumlu dən kimi,
            Dərə-dəyirmana süzüm zülməti.

            Yuyulsun, durulsun göz bulağında
            Gecənin zülməti, gözün zülməti, -
niyyətin öz taleyindən gəlir. Sən qayğıları və dərdləriylə dolu balaca kəndinə  yanırsan, çünki dünyanın ədalətsizlikləri, dərdləri tərtəmiz, apaydın kəndinin üstünə ələnib. Halbuki bir zaman kəndini yaddaşına kişnərtili, nənəli, babalı yığmışdın, indisə “qayğıları yuxuluq deyil”, “atılıb qalıb gözlərdən uzaq”. Bu dərdlə bir göz qırpımında kəndinə ayaq basmaq istəyirsən, özü də hansı güc-qüvvətlə!
            Bilmirəm, nə təhər çatdısa gücüm,
            Dünyanı çiynimdən atdım bu gecə.
            Səninlə bir anlıq görüşmək üçün
            Sıxılıb qəlbimdə yatdım bu gecə.
Mənə elə gəldi hər adam doğma kəndinə bu istəklə sığınmalıdı, onun qayğılarını dünyanın dərdlərindən öncə və yüksəkdə görməlidi.
            Böyük dünyamızın kiçik dərdləri,
            Böyük dərdlərindən daha böyükdür. – nidası ilə.
Mən də bu həzin gecədə səyahətə çıxmışdım, özümdən qopmuşdum, kəhkəşanlı səmada tale ulduzumu axtarırdım. Şerin cazibəsindən qopdum, içərimdə hələ də axşam balladası yaşayırdı. Poeziyanın elə sirləri var, onları yalnız şairin özü aça bilir. Nə sirdi görən?
Axşamın həzin balladasından çıxammıram, ona görə yox ki, kövrəkləşmişəm, mənim yaşımın dayanacağında keçirdiyin hissləri şerlərindən duyuram, xeyr, səninlə ona görə çətin “dil” tapıram, tale şairini mənimsəmək qeyri-adi şeydi. Təkcə bir şeri, yaxud şerləri yan-yana düzüb oxumaq azdı, şair psixologiyasının qatlarına varıb, tale barədə düşüncələri məcrasına salmaqdı. Mən kənarda durub, ümidimi, axşamın qaranlığında bir yerə cəm olan ulduzların işığında “Heykəlimlə görüş”, “Dəniz o dənizdi, sahil o sahil...”, “Əlli yaşıma ön söz”, “Kimliyim, nəçiliyim”, “Üstümə qayıdan yazılarım”, “Mən bir zaman şair idim”, “Mən yollarada öləcəyəm” “Yaşadım”, “Bir ömür yolunda”, “Sahibsiz qəbirlər” şerlərinə bağlayıram. “Və”ni bilərək yazdım. Talenin doğuluşu və son sığın yeri. Və nəhayət şairin şəxsiyyəti. Bunu vaxtilə dahi tənqidçi Belinski deyib: “Lirikada şairin şəxsiyyəti birinci planda durur, biz ancaq onun vasitəsilə hər şeyi qəbul  eləyib anlayırıq..., lirik poeziya başlıcası subyektiv, daxili poeziyadır, şairin öz-özünü ifadə etməsidir”.  Belə fikrə təsadüfən gəlinməyib; onsuz da şairi onun müasirləri yaxşı tanıyır, söhbət ölüb-gedəndən sonra dünyanın yeni müasirlərinin keçmişlərdə qalan şair taleyinə münasibətidir, şerləriylə tanınmasıdır. Sən isə özünün fərdi taleyini şəxsiyyətindən ayırmırsan və açıqca yaşadığın dünyanın irili-xırdalı adamlarına üz tutub, özünü məhək daşı hesab eləyirsən. Həqiqətdir bu; biz hansısa sosial damğanın  vahiməsindən taleyimizi gizlətmişik, xəbisliyi də vərdiş kimi qəbul eləmişik. Məmməd Araz, poeziyanda bu saxta, sifarişli bütü qırdın və göstərdin ki, ey irili-xırdalı adamlar, sizlərin ucbatından mən heykəlimlə söhbətə qoşuldum. Hansı ki, belə bir heykəli (qoy sənət, görüm, baxımından olsun!) görmək qismətinə düşməmişəm. Qoyulmayan heykəlin sənət və şəxsiyyət taleyinin ölçüsüdür, bəs nədəndi belə bir hala düşüb; nə qədər oxşarsız, nə qədər yad?! Cavabın da kəsərlidir. Başı əyilməyənlərə baş əymisən; sözündən, yazından min yalan sapını çəkiblər azından, - qənaətlərin məntiqi insan talelərinin səninlə dolaşan, tutaşan, yıxılıb aşan heykəllərin oxşarlığına gətirib çıxarır. Çünki insanın ölümündən sonra qoyulan heykəlin həmişə “zamanın qarmağına, zamanın toruna” ilişib yıxılmaq həqiqəti var.
“Tale şairi” ifadəsi zahirən ənənəvi mənaların yükünü daşıyır və hər bir bədii əsərdə insan taleyi əksini tapır – möhrüylə. Elədir, amma taleyin dəbdəbədən usanan gileylərinin də şahidiyik. Taleyin fiziki və mənəvi zərbələrindən kükrəyib coşan və taleyə üsyan, meydan oxuyan hisslərinin də. Bu məqamlar, şairin qeyri-adi təmkiniylə özünü üsyana, ölüm-dirimə hazırlamasıdır. Mən şairləri ən cəfakəş üsyançılar adlandırardım, hansı ki, ən əvvəl özündən başlayır bu üsyan. Axı, başqa birisinin canına qəsd üçün Amerikanı kəşf eləməyə ehtiyac qalmır, öz canından bir çimdik qan çıxarmaq kifayətdir. Bu mənada hələ elə şairimiz yoxdur sənin tək özünü “güllə qabağına” versin. Və məni hissiyyata qapılmağımda günahkar hesab eləməyin. Uzağa getmədən, poeziyanın dərinliyini ələk-vələk eləmədən üç-dörd şerinin adını dilimə gətirdim yuxarıda. Və bu şerlərinin böyük toxdaqlığı, özündən razılığı odur, gömgöy dəniz rəngini də bəyənmirsən, çünki orda “gülüşlər ayrıdır, səslər ayrıdır”, səninsə yolun ana südü kimi təmiz və kinsiz şerindir.
 Xeyli müddət bir suala cavab axtarmaq istədim. Bunun üçün arxivlərə və xatirələrə əl atmağa ehtiyac duymadım, ən əvvəl sənin müasirin olmağım sualımı duruldardı. Cavabını şairlik istedadından gələn taleyində axtardım. Bəlkə də səhvəm, nə deyim, şairin yazmaq səlahiyyətinə toxunulmadığı kimi, mənim də yozumum öz yanaşmamdı. Bir beytindən yanaşmaq istəyirəm.
            Ağır bir sənətə könül bağladım,
            Bəxtimə dərdin də ağırı düşdü...
Burda sənət, sənətkar və vətəndaş üçlüyünün necə yol-yoldaşı olması məsələsi var. Məmməd Araz taleyində qaynayıb-qarışan bu ayrılmazlıq səni təklədi söz meydanında. Sanki taleyinin acığına  həmyaşıdlarını sənət meydanına səslədin və poeziyaya az verib çox alanlara  adsız nekroloq yazdın. Çünki bəzən ilhamsızlaşan günlərinə baş qoydun, özünü yazıq hiss elədin, təmasların sərt mənəvi-sosial təmini dadıb çəkildin, əlini ürəyində saxladın. Şairin boşalıb dünəninə və bu gününə baxmağı da olur.
            Sonralar anladım, xeyli sonralar –
            Cibəgirən olur gözə girənlər –
aynasında tanıdın belələrini.
            Dib bucaqda beli bükük,
            Lüləsi donuq, -
            Hörümçəyə bağışladım ov tüfəngimi –
özünə çəkilməyinlə, toxdaqlığınla inandırdın:
            Bax indi pətəyi suya tutulmuş,
            Arı topasından köynəyəm, bala!
dedin və yenə Vətənə üzünü tutdun; barı kimə haqlı-haqsız verdiyinin haqq-hesabını özü çəksin. Bir şərtlə, şair oğlunun inamına göz yummasın:
            Bir tarlaya gedən yolda dayansam əgər,
            Bir talaya gedən yolda  dayansam əgər.
            Bir zirvəyə gedən yolda qırılsa ömür,
            Bir ürəyə gedən yolda qırılsa ömür...
            Ürəyimi bu torpaqda basdırdım, demək –
            Nə zamansa bu yollarda söz göyərəcək...
Sənət və sənətkar həmfikirliyi oxuculara “Özümdən şikayət məktubu”, “Şair ömrü”, “Mən bir zaman şair idim”, “Şair vüqarı”, “Mövzularım tükənəndə”, “Deyirlər şer oxunmur” şerlərində aydın həqiqətlə söylədin. Amma bu səpkili şerlərə qədər “Mən bir zaman şair idim” poetik etirafının məkan-zaman konsepsiyasına cavabından danışmaq istəyirəm. Hərçənd şerin yazılma yaşını bilmirəm. Və ona bələdəm ki, “zirvələrdən zirvələrə şığıyan bir şahin idin”, “qara arxac dibindəki üçbucaq daş ocağın idi”, “qırğı kimi vuran-tutan, qarğı kimi çəlimsizdin”, “hər ağrını, hər acını bir qırpımla tulazlamaq qüvvəsinə malik idin”, xatirə-yaddaşın “bir vaxt” məkan anlayışının dialektik proqnozuna zəmanət verməyə də bilərdi. Azmı istedadlar var, dünən əla yazırdı, bu gün pis yazır. O vaxt bu şer barəsində fikrimi desəydim cəsarətlə oxuculara pıçıldayardım. Məmməd Araz şairdir – bu gün də, sabah da. Bir həqiqətə də əl uzadaq: o istedad  məkan və zaman paralelini adlayır, o şair vüqarını – mənəvi tutumunu, arxivlər üçün təriflənməmək ləyaqətini gözləyir.  Sən istedadının meyvəsi olan vüqarını bu gün də qoruyursan, öz mənəvi ləyaqətinlə. Budur, şair vüqarını zirvəyə qaldıran misraların siqləti – həqiqəti:
            Oxucu imzası olmayan şöhrət
            Oğurluq alınmış sənəd kimidir.

            Şairlər vətənin ən çox ərköyün,
            Ən çox da döyülən övladlarıdır.

            Istəsən şairi əyəsən, onun
            Əlindən xalqının alqışını al...
Sənin şair taleyini bu misralarında axan və axdıqca qan damarlarına hopan həyat eşqində gördüm. Və qəribəliyin də mənim üçün qəribə fikir doğurdu: təvazökarlığa bax; misraları fikir və poetik işığa bələnmiş şair özündən şikayət eləyir!
            Niyə Füzulidən allah nişanı,
            Səməddən vurğunluq almamalıyam! –
Kövrək iddia deyilmi?
Bəs şikayətini gizlətməyin necə?
            Şerim imtahandan necə çıxacaq?
            Əsrin küləkləri çox möhkəm əsir.
            Özünü ittiham,
                         ittiham  ancaq,  
            Şairin ədalət məhkəməsidir...
Şair ömrü barədə yazdığın şerlərin gücünü və yazılma əzabını sənin tək duya və yaşaya bilmərəm; şer dünyanın əzablarını bətnində gəzdirib  ona həyat nişanəsi verən şair övladıdır. Yoxsa bu mübhəm və munis duyğular səni ani tərk eləyəndə varlığını əzəmi şəkildə etiraf eləməzdin.
            Qarışqadan, hörümçəkdən gücsüz görünən
            Düşmənə də baş əyirəm, təslim oluram.
Bu həqiqətin etirafını heç bir şairdə oxumamışam.  Düşmənə barışmaz Məmməd Araz yalnız və ancaq ilhamsız dəqiqələrində varlığından uzaqlaşar. Görən, hər şairin bacarmadığı etirafı niyə faş elədin? Və bu misralara çatanda düzü, yazdığımın zərif peşmançılığını çəkdim.
            Mövzularım tükənəndə darıxır masam, -
            Onun dərdi yüz haçalı, onun dərdi min!
            Bu dəmlərdə heç nəyə də əlim çatmasa,
            Qaysağını qopardıram Araz dərdimin.
Sonuncu misran məni ildırım kimi vurdu və kövrək qəzəblə şerini bir tərəfə atdım. Oxucunu içəridən düyünlənmiş məhəbbət qəzəbiylə yaralamağa deyərmi, Məmməd Araz? Bəri başdan deyim ki, sənə yazdığım məktubumda üz tutub verdiyim suallara cavab istəyəcəyəm. Işdir, bu cavabı vermək və almaq taleyimizə  qismət olmasa, nə vaxtsa işlədilmiş bir fikri sənin şair ömrünə şamil eləyirəm, qoy iddiam və həqiqətim məndən gileyli olmasın. Hansı ki, böyük söz ustası K. Çukovski söz sərkərdəsi Mayakovski barəsində bu günə qədər heç kəsin verə bilməyəcəyi qiyməti dilindən çıxarıb bir zaman: “Onu atom istehsalının qalıqları kimi okenın dibində batırsan da, zərərsizləşdirə bilməzsən, o, həyatın nəcib örtüyünü vurub gah ordan, gah burdan bayıra çıxacaqdır”. – Bu mənada səni “həzm eləyə” bilməyənlərə nə deyim? Sənin şerlərini həqiqətən okeanın dərinliyinə səpələsələr, dilsiz və duyğusuz balıqlar belə bu şerləri udub mədələrində qiymətli mirvarilərə çevirərlər. Axı, balıqları nə vaxtsa insan tutur!
Biz bir şeyə də adət eləmişik: insanı tərki-dünyalığa səsləyən ÖLÜM haqda həqiqətdən yan keçək. Əgər bir yazımızda ölümü rənglərə qatışdırası olsaq, kimsə bunun üstündən qələm çəkəcək və əsaslandıracaq: nikbinlikdən yaz. Neçə illərdir bu sözləri eşidirik.  Mən ürəyimin dolan döyüntüsündə “Sahibsiz qəbirlər”, “Mən yollarda öləcəyəm”, “Duman ömrü”, “Dünya sənin, dünya mənim”, “Vəsiyyət” şerlərinin oyatdığı oyanışdan yan keçəmmədim. Yox, niyə axı, üzümü tutduğum, özünü gördüyüm, səsini eşitdiyim şairə məktubumda bütün olub-keçənlərin sayğac qiymətində ölüm həqiqətinə saxta nikbinlik donu geyindirək. Yolumuzu gözləyən tabutumuz kimi?! Sənin varlığımızı: daxilimizi, kimliyimizi haqq-hesaba çəkən şerlərində, dünyanın və insanların yaxşılıq və pislik ömrünü yaşaya bildim. Vallah çətin işdi, başqasının nəfəsiylə yaşayasan! Niyə bu dünyanın imkanlı-imkansız adamlarını son mənzilində də seçək, tanıyaq. Biz həyata ona görəmi gəlmişik, haqqımızı almadan ümidimizə qoşulub canlı dünyamızı cansız tərk eləyək. Budurmu sahibsiz qəbirlərdən boylanan nakam ümidlərimiz:
            Əynində qapqara mərmər geyimi,
            Qürrəli görünür kimsəli qəbir.
            Sahibsiz qəbirlər yetimlər kimi,
            Əyilib, büzüşüb, nə qəribədir!
Və qəribədir ki, ayda, ildə bir kərə də olsun ölümü müşayət eləmədən qəbristana baş çəkmirik, öləcəyimiz andan qorxduğumuz üçün. Onda “gorda da arxalı yaşayanların” diri taleyinin  günahını çəkərdik. Heç olmazsa ədalətsizliyimizə göz yaşı tökərdik. Məmməd Araz, bəlkə də şerini çoxdan unudublar və sadəcə buna poetik nekroloq zövqüylə yanaşıblar. Ancaq “Sahibsiz qəbirlər”in nikbin fəlsəfə yükünü qiymətləndirməmək qəbahətdir. Ona görə ki, sən şair taleyinə biganəliyin özünü dəfn eləmisən, imkanlı, şöhrətli adamların əlindən. Və dünyanın həqiqətini etiraf eləməyinlə əbədiliyə aparan işıq yoluna bələnmisən:
            Baxıram, əsəbim çəkilir tarım,
            Mən də bu ünvana gələn yazıyam.
            Ey mənim gələcək gor qonşularım,
            Sizin biriniz də mən olasıyam.
Və ömrün bu işığında  sənin varlığında cücərib dünyaya özünü göstərən hisslərin duman olmaq istəyir. Niyə duman ömrünə ehtiyac duydun, şair?
            Görüm, bir necədir yerlərə hopub
            Vətən torpağının şehinə dönmək.
            Kiçik bir qayanını döşündən qopub
            Böyük bir dünyanın mehinə dönmək.
Duman ömrünə dönüb Vətən eşqində yaşamaq bir şairin ömrünü Vətən yaşı qədər sonsuz edər, əzizim.
Mən sənin poeziyanda qəribə, özümün də görmədiyim işıq axtarmışam. Ona görə “qəribə” dedim ki, doğulan günümüzdən son ümidimizə - yaşamaq harayımıza qədər işıq içindəyik. Amma bu poeziyanın işığı vallah qəribədir. Məktubu yaza-yaza bir qəfil hiss də yəqin bu işıqdan düşdü ürəyimə: yaxşı, son sözümü, nöqtəmi bitirimmi? Çətindir, nə qədər poetik möcüzələr, həqiqətlər qaldı? Necə olar “Sizə yetim deyən olsa”, “Vətən mükafatı”, “Dünya sənin, dünya mənim”, “Məndən ötdü, qardaşıma dəydi”, Nobel mükafatı”, “Vətən mənə oğul desə”  tək şedevr şerlərin üstündən keçim? “Sizə yetim deyən olsa...” şerini oxuyan günü mən də qız atasıydım. O, hələ dünyanın atasız intiqamlarından xəbərsizdi, bəlkə də mən özüm atasız qız övladın taleyini bu dərəcədə dəruni ata məhəbbəti yanğısında duymamışdım.  Şair, şükür ki, qızların gözünün işığında böyüdülər, analaşdılar. Amma poetik harayın gücü bambaşqadır, ata məhəbbətinin tufanındadır. Və hər şeydən əvvəl, bu şer üzünü İNSANLARA tutub atasız qız taleyinə namusla, qeyrətlə yanaşmağa çağırır.
            Mən əyilməz ata adı saxladım,
            Vicdanımı ovuclara sağmadım.
            Bu dünyanın məhvərini laxladın,
            Sizə yetim deyən olsa, qızlarım!
Yaxşı, belə ata məhəbbətinə göz yummaq mümkünmü? Yox, atasız qızlarımıza dönük göz baxarsa, atanın “məzar daşı bir ox kimi sıyrılar” və Dünyaya qarğıyar:
            Demək, günəş yer üzünə qarğıyıb,
            Demək, sənə, Vətən eşqim, qar yağıb.
            Demək kardı Azərbaycan torpağı –
            Sizə yetim deyən olsa, qızlarım!
Və adını dilimdə cücərtdiyim digər şerlərinin məna yükünü, fəlsəfi yozumunu səninlə bölüşdürmək gücündən bu dəqiqələrimdə məhrumam. Etirafım oxuculara qəribə görünməsin. Məgər bir şer barədə düşünmək və içərisinə varmaq üçün sadəcə əlinə qələm almaq qalır, xeyr. Onun üçün şairlə yol yoldaşı olasan, cəngləşəsən, bəzən də uşaq əsəblərini yaşayasan ki, şairə acığın tutanda (?) onunla barışasan. Eh, yaradıcılıq, doğrudan da, hansı sahəyə hakim kəsilirsə, qeyri-adil ovqat tələb eləyir...
Məktubumun adına qayıdıram: Göy işığın poetikası. Bu sərlövhəni xoşluq üçün seçməmişəm. Sənin poeziya yolun – kəhkəşan yolun göy işıqdan tutub yol gəlir və bu işıq da əsrlərə gedib çatacaq. Göy işığın fiziki varlığından xəbərsizəm, amma onun şairin poetik yaşantısındakı rolundan xəbər tutdum. Məmməd Araz, sən poeziya taleyinə bu adı təsadüfən verməmisən, göy işıq sənin üçün:
            Zəhmət, mehribanlıq, düzlük, həqiqət
                                                       məndən gəlib keçir.
            Sanki bütün varlıq, bütün cəmiyyət
                                                       məndən gəlib keçir. –
həqiqətdir.
Dünyanı davasız, riyasız, kinsiz, küdurətsiz... görmək təşnəsidir:
            Qəlbimin qanıyla boyanmalıyam,
            Yenə yanmalıyam, mən yanmalıyam! –
Taleyidir.
Ah, bu iki ilin sevincli, kədərli, bir az da kövrək təəssüratı. Elə olub özümdən ayrılmışam, bir şairə heyranlığımı, doğmalığımı nahaq hesab eləmişəm. Eh, başımı qarışdırmağa azmı qayğı vardı. Bacarmamışam, poeziyaya yaşamağın ən zərif və qüdrətli mənəvi vasitəsi kimi baxmışam. Onun üçün, Məmməd Araz, səninlə hər görüşümdə varlığımda bir oyanış, təzələnmə duymuşam, gizlətməyəcəyəm, elə anlarım olub, içərimə göz yaşım süzülüb və sənin poeziyanın qüdrətiylə öyünmüşəm. Nə yaxşı Məmməd Araz xislətli şairlər azdır – qısqanmışam. Bəlkə də bu etirafımı qəzet naşiri çıxaracaq, özü bilər, ürəyimdən keçəni dilimə gətirmişəm, axı ürəklə dil bir olmalıdır.
Yenə göy işığın poetikasına qayıdıram. O şer iyirmi yeddi il əvvəl yazılmışdı, məramıyla. Son şerlərindən “Şanapipik” məni bir də dünyanın qayğılarına apardı. Qəribə dünya imiş Dünyamız. Haradan yuxuna girmişdi şanapipik, lazım idimi bu?
            Təklərə hay verib tənha qalmışam,
            Sinəmdən ay doğar – qaranlıq olsa –
            Sonuncu qorumla od qalamışam,
            Yanarlıq olacaq
            Qanarlıq olsa.
Göy işığın heç zaman öləziməyən qüdrəti.
Axır ki, özümə qayıtdım, hər tərəfimi gömgöy işığa bələnmiş gördüm, sevindim. Bir də ona sevindim, Dünyamızın dünya boyda dərdlərini yaşayan şair Məmməd Araz var. Sağlıq olsun, içərimdə göyərdə bilmədiklərimi nə vaxtsa göyərdəcəyəm, səninlə söhbətim qurtarmayıb ki, nöqtəmi qoyum...
                                                                                       Hələlik.