Xəlil RZA
ALOVLU, MƏNALI ŞERLƏR
Bir sıra gözəl şerləri ilə ictimaiyyətin rəğbətini qazanmış gənc şair Məmməd İbrahimin ilk kitabçasını məhz belə ürək döyüntüsü ilə gözləyirdik. Məmməd İbrahimin Azərnəşr tərəfindən buraxılmış “ Sevgi nəğməsi” kitabı cəmi 37 şeri əhatə etsə də, onun yaradıçılığında əhəmiyyətli hadisədir.
Bir şair kimi Məmməd İbrahimi oxuculara sevdirən nədir? Fikrimizcə bu sualın birinci cavabı budur ki, o, şerlərində həyat həqiqətinə istinad edir, şairi ötəri, kiçik hisslər deyil, həyatın və zamanın irəli sürdüyü böyük ictimai fikirlər, siyasi qayələr, xalqımızın ürəyində yuva salmış arzular düşündürür. “Görüşməmiş dostlar”, “ Sən tələsmədin”, “ Cobanın düşüncələri”, “ Müqəddəs məzar”, “ Qaranquş”, “ Dənizci”, “ Vətən torpağı”, “ Səba yeli”, “Ömür” və s. şerlərı öz dərin mənası və bədii kamillik cəhətdən oxucunu heyran qoyur.
“Görüşməmiş dostlar” şeri xalqımızı, Sabir və Mirzəcəlilləri düşündürmüş, Vurğunumuzun ürək dərdi olmuş bir məsələyə həsr edilmişdir. Bu, Azərbaycanın 1828 – ci ildə iki hissəyə parçalanması, Cənub qardaşlarımızın hüquqsuz həyatıdır. Məlumdur ki, bir cox görkəmli şairlərimiz Araz cayına və Cənubi Azərbaycanın dərdinə dair elə təsirli şerlər, elə sənət inciləri yaratmışlar ki, bundan sonra həmin mövzuda orijinal söz demək, bədii kəşf səviyyəsinə yüksələn şer yazmaq hünərdir. Məmməd İbrahim “Görüşməmiş dostlar” şeri ilə məhz belə bir hünər göstərmişdir. Şair öz fikrini ifadə etmək üçün Arazın hər iki sahilini əhatə edən Böyük düzü şerin obyekti olaraq götürmüş , biri o tayda, digəri bu tayda olan iki çobanın həyatını və diləklərini qələmə almışdır. Bu çobanların çox maraqlı həyatı vardır. Hər ikisi eyni vadinin müxtəlif guşələrində sürü otarır, hər ikisinin ocaqları bir alışır, “yaylımları bir başlanır”, hər ikisi sürüsünü eyni çayda sulayır, hər ikisi tütəklərində eyni havanı çalır, qışda eyni qışlağa, yayda eyni yaylağa qalxırlar. Onlar şəxsən görüşməsələr də qırılmaz və əbədi tellərlə bir-birinə bağlıdırlar. Ancaq bu iki çobanın həyatı bir-birinə nə qədər bənzəyirsə, bir o qədər də fərqlənir. Şair bu iki insanın timsalında iki dünyanı, iki ictimai sistemi qarşılaşdırır. Çobanlardan biri cəbhədən qəhrəmanlıq nişanı ilə qayıtmış, o birinin ürəyindən isə ehtiyac və ailə dərdi öz nişanını asmışdır. Biz bu şer üzərində ona görə bu qədər ətraflı danışmağı lazım bilirik ki, burada xalqı, Vətəni düşündürən böyük bir ictimai-siyasi fikir vardır. İctimai qayədən, xalq idealından məhrum olan əsərlər isə nə qədər bəzək- düzəkli olsa, gözəl vəzn-qafiyə donuna geydirilsə də təsirsizdir.
Həyat həqiqəti, sadəlik, yığcamlıq, fikir və hissin dərinliyi və bütövlüyü, obrazlı təfəkkür,-- yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şerlərinin əsas keyfiyyətini təşkil edir. Məmmədin daxili dramatizm, həyəcan, coşqun ehtiras və obrazlı təfəkkürlə dolu olan “ Səba yeli “ şeri Füzuliyə ,-- ədəbiyyatımızın bu böyük fikir və hisslər korifeyinə həsr olunmuşdur.
Nə yanar kimsə mənə atəşi – dildən özgə,
Nə açar kimsə qapım badı səbadan qeyri.
Böyük sənətkarın ağır faciəsini əks etdirən bu yanıqlı misralar gənc şairi dərindən mütəəssir etmişdir.
Hanı vəfalı yar, sevdalı canan?
Niyə bir həmdəmin yoxundu sənin?
Bəlkə külək deyil qapını açan.
Evinə sığmayan ahındı sənin!
Şöhrətin düşdükcə obaya- elə,
Zaman varlığını sıxır, şairim.
Belədir həmişə ağır zəlzələ
Ən uca dağları yıxır, şairim!
“Şərqin Şərq olandan bəri yetirdiyi şairlərin ən səmimisi”, Şərqşünas Gibbin dili ilə desək, qəlb şairi Füzulinin əzəmət və böyüklüyü bu misralarda gözəl tərənnüm olunmuşdur. Şairin istifadə etdiyi obrazlı ifadələr, - “ qapıları acan külək”, “ evə sığmayan ah”, “ uca dağları yıxan zəlzələ” elə canlı həyat detallarıdır ki, oxucu bunları dərhal nəzərində canlandırır. Müəllif bunları sadalamır, mənalandırır. Göte “ Sirrlər xəzinəsi”ndən danışarkən Nizami şerinin ən böyük məziyyətlərindən birini məhz bunda görür ki, bu əsərdə bilavasitə şəxsi müşahidədən və canlı həyatdan alınmış yüzlərlə nadir həyat detalları vardır. Çoxlarının görmədiyi bu həyat detalları əsasında Nizami öz oxucularının ürəyində ən müqəddəs, humanist duyğular oyadaraq, bəşəriyyəti tərbiyə etmək səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir !
Məmməd İbrahim klassik poeziyamızın, həmçinin müasir şerimizin gözəl ənənələrindən istifadə etməyə çalışır və öyrənir. Haqqında bəhs etdiyimiz “ Səba yeli “ şeri bu misralarla bitir:
Qəlbimdə bir nəğmə dil açdı yenə,
Ay ellər, bir sevda nəğməsidir o.
Açin qapıları səba yelinə,
Açın, Füzulinin nəfəsidir o!
Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, burada səba yeli yaxşı mənalandırılmışdır.
Deməli, böyük ictimai fikirlər yürütməyə çalışmaq hələ azdır, həm də bunları yüksək sənətkarlıqla ifadə edə bilmək bacarığı gərəkdir. “Qaranquş” şeri bu bacarığın yeni ifadəsidir.
Bir zaman yuvanı uçurmuşam mən,
Bəlkə də, bəlkə də o, yadındadır.
Dilin yox, dərd açıb, söz söyləyəsən,
Dilin də, sözün də qanadındadır.
– deyən şair vaxtilə “əlində şiş, çiynində yaba” quş yuvası uçuran uşaqlara qoşulduğuna indi yana-yana təəssüf edir. Şerin lirik qəhrəmanı indi “ birgünlük uşaqlıq günahımı, kaş bütün ömrü boyu yuya biləydim “,- deyə ah çəkir. Bu təəssüf və peşimançılıq hissi o qədər səmimidir ki, oxucu da bu lirik qəhrəmanın dərdinə şərik olur.Yalnız həmin quşun taleyini düşünməklə qalmır, özünün də etdiyi bir sıra haqsızlıqları, güman ki, xəyalına gətirir, kədərlənir, fikrə gedir. Beləliklə, şairin qələmə aldığı bir duyğu oxucunun qəlbində duyğular silsiləsinə çevrilir. Bəzən şer nəsrin, bəzi hallarda isə hətta pis nəsrin səviyyəsinə endirilir. Hamıya məlum olan həqiqəti gəlin, bir daha təkrar edək: Şair şerə o zaman əl atır ki, həmin mövzunu nəsrlə, yaxud başqa bir ədəbi janrla ifadə etmək mümkün deyildir! Məmməd İbrahimin bir sıra şerlərı bu tələbə layiqi ilə cavab verir. Övladları Böyük Vətən müharibəsində qəhrəmanlıqla həlak olmuş ananın həyəcan və iztirablarını göstərən poemasında o, yazır:
Bala hıçqırığı, ana fəryadı,
Topların səsində Berlinə getdi!
Aydındır ki, yalnız böyük nəfəsli şair həyat haqqında belə güclü bədii hökmlər verə bilər!
Məmməd İbrahim yaradıcılıq təbiəti zəngin olan şairlərdəndir. Həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, onu maraqlandırmasın. Gəncliyin təmiz məhəbbəti, bizi sevib əzizləyən ana və nənələrimizin sinəsindəki söz xəzinəsi, şəhər və kəndlərimizə bahar nəfəsi, həyat işığı gətirən zəhmət adamlarımızın xarüqüladə əməyi, pensiyaya çıxmasına baxmayaraq, işdən, zəhmətdən, illərlə can qoyduğu sənətindən ayrıla bilməyən qocalarımızın mənəvi böyüklüyü, kəndistan yerinin əlvan lövhələri, bəşəriyyətə Puşkin və Qorki kimi sənət bahadırları, Matrosov və Zoya kimi qəhrəmanlıq mücəssəmələri vermiş böyük rus xalqına bəslədiyimiz qardaşlıq məhəbbəti, Araz sahillərindən Kamçatkaya qədər hüdudsuz bir ərazini qucaqlamış Vətənimizin əzəmət və qüdrəti, “Sabah atomun istisi ilə ekvatoru Buzlu Şimal qütbünə çəkmək” eşqinə düşən gənclərimizin romantik arzuları, mədəniyyətimizin fəxri xalq şairi Səməd Vurğunun Qafqaz dağları ilə yanaşı duran sənət vüqarı və s. bu kimi gözəl mövzular Məmməd İbrahimin ilham meydanıdır.
Onun şer dili sözün psixologiyasına vaqif olmağa çalışan temperamentli, həssas və mənalı bir şairin dilidir. Predmetsizlik, köhnəlmiş təşbeh və tərkiblər, aktual mövzu arxasında gizlənərək qeyri səmimi mədhiyyə oxumaq təşəbbüsləri onun şerlərində yox dərəcəsindədir.
Qoy nəğmə deməyə bülbül tələssin,
Gəzdiyi, gördüyü üç aydır, şair.
Sənin ki, kükrəyən ilhamın, səsin
Məcraya sığmayan bir çaydır, şair.
Bizim zənnimizcə, bu sətirlər “ Mən tələsmirəm “ şeri müəllifinə ən yaxşı cavabdır. Burada fikir və hisslər də, ifadə tərzi də, bədii obrazlar da orijinaldır. Məmməd İbrahim hətta çoxlarının köhnəlmiş bir ədəbi forma hesab etdiyi qoşmada belə təzə fikirlər, təravətli duyğular verməyə qadirdir.
“Sevgi nəğməsi” kitabçası nöqsansız deyildir. Burada orta səviyyəli, bəzi hallarda isə hətta dayaz şerlərə də rast gəlirik. Sevgi şerləri kitabcada xeyli yer tutsa da, bunlar ictimai-siyasi planda yazılmış şerlərə nisbətən zəifdir. “ İz sal”, “Səhər-səhər”, ” Kəklik”, “Palıd”, “ Sevgi nəğməsi”, “Şerə gətir “ şerlərində bəzi xoşagələn detallar, ifadələr olsa da, ümumiyyətlə, bunlar yüksək tələbli oxucunu razı salmır. “Qocanın vəsiyyəti” şerində isə insan psixologiyası təhrif olunmuşdur. Can verən bir insan haqqında heç demək olarmı ki:
Baxıb dövrəsində nəvələrinə,
Qoca həvəsindən (?) demədi heç nə.
Can verən insan yalnız həyat və yaşamaq barədə düşünə bilər. Burada həvəsə düşməyin yeri deyildir.
“Yox, yox, yaşayıram,yox, ölmürəm mən
Həyatda min (?) nəsil qoyub gedirəm,
Demək mən ölmürəm, - ölümdür ölən” - sətirləri qocanın dilində ifrat dərəcədə süni səslənir. Bir də axı bu sözlər vəsiyyət deyil. Halbuki şerin sərlövhəsində məhz belə bir məqsəd qarşıya qoyulmuşdur. “Sevgi nəğməsi” ni qayğı ilə redaktə etmiş şair İsmayıl Soltan gərək bu şer üzərində müəllifi yenidən işləməyə təhrik edəydi.
Məmməd İbrahim dünya mədəniyyətinin beşiyi Moskvada, Qorki adına ədəbiyyat institutunun nəzdindəki ikiillik yazıçılar kursunda təhsil almaqdadır. Qoy onun bir şair kimi kamala yetməsində bu iki il həlledici və əzəmətli bir addım olsun.
Qoy, o, nəhəng kommunizm binasının memarı olan sadə əmək adamlarımıza layiq təzə şer mirvariləri yaratsın !
1959