SEVGİ YAŞI VƏ POEZİYA MƏHƏBBƏTİ
Bizim Nizami yaşlı ağsaqqal, müdrik poeziyamız, eyni zamanda, həmişə gənclik həvəsli, gənclik ehtiraslı olub.
Sənət sarayı belədir ki, o, heç vaxt tikilib qurtarmır, bir əl öz daşyonanını başqa ələ tapşırır; bu binanın boyu bəşərin yaşı qədər uzanır. Əlbəttə, sənət aləmində gənclik yaşı daha çox nisbidir; burada yaşın qüvvəsi deyil, ağlın və hissin qüvvəsi, bunların tarazlığı, birinin digərinə təsiri, bir-biri ilə ünsiyyətə girib «yeni həyat» yarada bilməsi qüdrəti əsas şərtdir. Lakin gənclik yaşının, sevgi yaşının da gücünü danmaq olmaz. Bu yaşın öz iqlimi, öz qavrayışı və boyaları var və onlar yalnız bu mühitə məxsusdur. Şairlik burada doğulur, burada iməkləyib ayaq açır.
Böyük axınla ədəbiyyata gələn bir nəslin ələnib seçilməsi, istedad və zəhmət, axtarış və ətalət qabiliyyətinin ölçülməsi üçün xeyli vaxt keçməlidir. Bu prosesin özü bəlkə də obyektivdir. Bizdən asılı olmayaraq zaman öz işini görür. Bütün adları eyni soyuqqanlıqla arxivə təhvil verir, sonra tozunu silib hər kəsi öz yerinə oturdur.
Son illərdə gənc şairlərin «kəpənək» kitabçalarının seriyalı nəşri ilk təşəbbüs kimi diqqətəlayiqdir. «Azərnəşr»in bu təşəbbüsünü indi «Gənclik» nəşriyyatı davam etdirir. Bu kitabçalar haqqında mətbuatda müəyyən söz deyilib.
Bu şerlərin əsas qəhrəmanı müharibə illərində doğulmuş gənclərin ümumiləşmiş obrazıdır. Bunların çoxu o illərdə ata itirib, ata qəlbində güllələnib, onların sinirlərində o illərin sızıltısı əbədi ünvan tapıb yaşayır. Qəzəb, nifrət monoloqları, xatirə nağılları dillərindən düşmür. Kitabların ümumi qüsuru ondan ibarət idi ki, şerlər əsasən iki mövzu – müharibə və təbiət mövzuları ətrafında fırlanır.
İnsan həmişə təbiətlə təmasda olub. Təbiət insanın ilk və son yuvasıdır. Uca dağlar insanı qürura, mərdliyə, əyilməzliyə çağırmışsa, uçurumlar, yarğanlar onda vahimə hissi oyatmış, gözəl mənzərələr incə və kövrək duyğularla onun qəlbini isitmişdir. Poeziya isə fotoetüdlərdən qaçıb bu mənzərələri insan cəmiyyətində, insan təbiətində tapmaq istəmişdir. Təbiət özünün dialektik qanunları ilə idarə olunur: dəyişir, yeniləşir, öz «inqilabi çevrilişləri» üçün siyasi ədəbiyyat da oxumur.
İnsan cəmiyyəti insana möhtacdır. İnsan özündən asılı olmayaraq iqtisadi qanunlar yaradır; bu qanunların hökmü ilə cəmiyyətin ictimai istehsalı hərəkət edir; ictimai fikir doğulub formalaşır. Böyük Nizami hələ neçə yüz il bundan əvvəl sənətin baş qəhrəmanını yüksək insanlıqda axtarırdı. Onun axtardığı ideal hökmdar məhz yüksək insan olmalı idi. Bilikli, güclü, cəngavər hökmdarlar bəlkə də çox idi. O yazırdı:
İnsanda insanlıq öləndən bəri,
İtmiş insanlığın parlaq gövhəri.
Bəbəyin qapağı neçin qaradır?
İnsanlıq ölmüşdür, matəm saxlayır.
Və ya:
Dünyanı becərər ağıllı insan.
Nizami qürubu ilə keçən bu axtarış Nəsimi üfüqündə yenidən baş qaldırıb, «Mənəm Allah», - deyir.
Bizim əsrin əvvəllərində bu insan oddan paltar biçməyə başlayır, bu insan ömrünü tüfəngin lüləsinə bağlayır, bu insan dünyanı tərs üzünə çevirir.
Yeni kitablara, gənclərin son vaxtlar çap olunan şerlərinə bu baxımdan nəzər salaq.
Gəncliyin yaradıcılığında müasirliyə güclü meyl vardır. Onlar müasir mövzunu müasir adamların qəlbindən, hiss və düşüncə ələyindən keçirib sənət əsərinə çevirə bilir. Bəzən də gözdən salıb köhnəldir. Burada kimin nəyi necə görə bilməsi istedadı üzə çıxır. Poeziya o zaman yaranır ki, onun predmeti və obyekti var, bunlara istedadın ağıl fanarı yönəlib. Bu fanar hər görünəni deyil, məhz görməlini göstərir. Gözəllik ola biləcək lövhəni işıqlandırır.
Gözəllik o zaman gözəldir ki, o, dərk edilir, öz estetik səviyyəsinə qaldırılır və yüzlərin, minlərin zövqünü oxşaya bilir.
Sənətkardan xaric sənətin gözəlliyi yoxdur. O varlıq sənətkarın fikrində mayalanır, qəlbində yetkinləşir, zəhmətində dünyaya gəlir.
Bəzən deyirlər ki, filankəsin filan obrazı həyatdan gəlib.
Əslində bu, fotoçuluq olardı. Əksinə, C.Cabbarlı – Yaşarı, Almazı, Sevili həyatdan gətirməyib, onları həyata gətirib. Burada həyatdan gətirmək görünməyən, həyata gətirmək isə görünən prosesdir. Qranitin təbii halda yaranışını görmək mümkün deyil.
Qavranılan, duyulan həyat sənətkar dünyasının ab-havasına uyğunlaşıb kristallaşır, külçələşir, sonra müxtəlif minerallara parçalanıb üzə çıxır.
Əlbəttə, bəzən adi əhvalatlar da nəzmə çəkilir, məlum forma qəlibinə salınıb qafiyələnir, rəngsiz, boyasız, dadsız, duzsuz söz yığını şəklində mətbuat səhifələrinə səpələnir. Təbiilik adına bəsitlik, yenilik adına sintetiklik poeziyamıza yol tapa bilir. Bunların müəllifləri heç bir planetdən gəlməyib, bunlar biz özümüzük. Şair olan özümüzdən şair olmayan özümüzü bir cərrah dəqiqliyi və cəsarəti ilə qoparmaq ədəbi sağlamlıqdır. Bu əməliyyatı ədəbi tənqid müntəzəm aparmalıdır. Səmimiyyətlə, qayğı və cəsarətlə.
İlk dəfə varaqladığım S.Sərxanlının «Qayıt» kitabçasıdır. Bu ilk kitabı onun ilk və yaxşı qədəmi hesab eləmək olar.
Bu ilk qədəm gur səsli, qol-budaqlı, bəzən isə tələsib az vaxtda çox şey əldə etmək istədikdə büdrəyib çaşan bir müəllifin gəlişini xəbər verir. O, poeziyanın böyük gücünə inanır. İnanır ki, bu gücə yiyələnə bilsə, kiminsə qolundan yapışacaq, kiminsə qəlbinə işıq aparacaqdır.
Bəli, bütün bu keyfiyyətlərə təpədən dırnağa qədər yiyələnməli, imanını ümidə, ümidini və həsrətini imana - inama çevirməyi bacarmalısan. S.Sərxanlının qələmə aldığı həkim bəlkə də təsvir edilən deyil, təsəvvür olunandır. O, buna inanır.
Bütün ölənlərlə bir ölübdüsə,
Bütün körpələrlə bir doğulubdur.
Qəbiristan yolları bir tabut kimi
Yüklənər həkimin çiyinlərinə.
(«Həkim» şeri)
Onun təbiəti canlı, təsviri də maraqlıdır:
Səfər paltarını geydi son bahar,
Yolları, izləri bəzədi meşə.
Maral buynuzuna döndü ağaclar,
Maral sürüsünə bənzədi meşə.
Və ya:
Sahildə soyunan ağcaqayınlar
Elə bil qızlardı – çiməcəkdilər.
Dağlar qocalar tək verib baş-başa
Sanki qəlyanını tüstüləndirir.
S.Sərxanlının şerlərində bir qədər mövzu oxşarlığı, forma yekrəngliyi, arabir də özünütəkrar hiss olunur. Bu təkcə ona deyil, haqqında danışacağım müəlliflərin çoxuna aiddir.
«Əkiz» sözü bəlkə də «iki iz» sözündən yaranmışdır. Bunun dürüst etimologiyasını bilmirəm. Özlüyündə belə hallandırıram: Cüt doğulan, əkiz doğulan uşaqlar ailəyə birdən iki iz gətirir, iki davametdirici gətirir.
Sənətdə əkizlik nədir? İki şairin bir alma olması necə?
Baxırsan: nə qədər qış şerinin eyni buz sırsırası, buz salxımı olarmış, eyni soyumlu-geyimli ağacları olarmış. Nə qədər «atom göbələyi» sözü şerlərdə göbələk kimi bitərmiş, neçə «neon lampası» sətirlər arasında işıqsız görünərmiş.
Bu yaxınlarda yapon şairlərinin bir yığın şerini oxudum. Doğrusu, bizim şerimizdə «Xirosima» sözü onlardan çoxdur. Belə şerlərin yaxşısına alqış və hörmət lazımdır. Bəziləri axı qəzet operativliyi xatirinə yazılır.
Ayaq izləri ilə yollara bəxt yazmaq, xatirə yazmaq indi o qədər çeynənib ki, bilmək olmur, bu obrazın ilk müəllifi kim imiş.
Vaxtilə «ox kirpik», «kaman qaş», «mərmər sinə», «alma yanaq» və s. yaxşı tapılmış, orijinal obrazlar idi. Epiqonçu şairlər bu ifadələri gəvələyib hörmətdən saldı. Arada yenə yazıq ilk müəllif unudulub getdi. Zənnimcə, ənənə və novatorluq heç vaxt bir-birini dəf eləmir. Əksinə, bir-birini yaşadır, bu ona, o buna təkan olur. Bir-birinin cazibəsi ilə orbit tapa bilirlər. Bunlar təxminən mərkəzəqaçma və mərkəzdənqaçma qüvvələri kimi bir-birinə bağlıdır. Məsələ onlara yiyələnmək istedadındadır.
Haqlarında mətbuatda müəyyən fikir deyilən Davud Nəsib, Musa Yaqub, Ələkbər Salahzadə, Məmməd İsmayıl və İsa İsmayılzadənin yaradıcılığı geniş söhbət mövzusu ola bilər. Bunlar yaşca, axtarış meyli cəhətdən bir-birinə yaxın, danışıq fərdiyyəti sarıdan «uzaq» şairlərdir. Bunların yaxınlığı da məhz bu «uzaqlıqlarında»dır.
Poeziyamızda müxtəlif səslilik, rəng, boya, ilmə və toxunuş əlvanlığını alqışlamaq, bunların bir-birini tamamlamasına katalizatorluq eləmək ədəbi tənqidimizin borcudur.
Qoy biri mənzil başına qatarla, biri təyyarə ilə, digəri gəmi ilə getsin. Məsələ bu gedişin sürətində deyil, məsələ hansı yükü aparmağındadır.
Ə.Salahzadənin yaradıcılığı çox səmimi və obyektiv bir qələmin təhlilinə möhtacdır. Şair müxtəlif yollar dolaşığından öz yolunu keçirmək, bu yola adam yükləmək niyyətindədir.
Ayaq xizəyi kimi
Uzaq maviliklərə
Sürüyürəm yolları.
Onun istedadına, fərasətinə inanırıq. O, bütün varlığı, dişi-dırnağı ilə poetik səyahətinin çətinliyini qırmaq, ona şöhrət gətirmək əzmindədir. Ə.Salahzadənin yeni forma və məzmun axtarışı maraqlıdır və bu, dilimizin, nitq və təfəkkürümüzün ifadə qanunlarından xaric deyil, əksinə, çox məhəbbətlə bunlara xidmət edir. Dilə yeniliyi ancaq dil mədəniyyətinə yaxşı yiyələnən adam gətirə bilər.
Mənim fikrimcə, Ə.Salahzadə ən yaxşı şerlərində oxunu asanlaşdıran axıcılığı, ritmi saxlamağa çalışır, onun yaxşı şerlərində sərbəstliyin fərqinə varmırsan.
«Afrika, Afrika» sərbəst deyil. «Vyetnam»da şair sərbəstliyi var. Birinci ikincidən əvvəl yazılıb, çox əvvəl. Mən üstünlüyü birinci şerə verirəm. Burda mövzu həzm olunub, əridilib, bişib. İkincinin əl-ayağı yığılmayıb, uzundur, bir az da qəzetçilik duyulur. «Əl», «Voleybol», «Sarı inəyin» şerlərində Ələkbər heç nədən şer yaratmaq istəyib. Quramadan, yamaqdan gözəl paltar biçə bilməyib. Yaxşı paltarın yaxşı da materialı olmalıdır. Əlbəttə, hər şey əlin – qələmin mahirliyindən asılıdır.
«Niyazi», «Kibrit çöpləri», «Günəbaxan», «Nar»ın müəllifi nə qədər ağıllı, təzə sözə, bitkinliyə malikdirsə, «Fevral-1966»-da onun bədii dili kasıbdır. Çox yerdə süni orijinallıq duyulur. Günlərin hər birini bir otağa bənzədib qapı-pəncərəsini nə qədər bənzəməyə çalışsan da ümumilikdən, ritorikadan, məlum faktlardan qaça bilmirsən.
Bir də Nazim Hikmət çoxdan deyib:
Bənzəyir günlərim
Bir stansiyanın
Gözləmə salonuna.
Bütün mübahisəli, mübahisəsiz, ənənəvi və qeyri-ənənəvi şerləri ilə birlikdə Ə. Salahzadənin «Beş yarpaq» kitabı tərifə layiqdir.
Hər bir gənc yazıçının əsəri vaxtında qayğı ilə təhlil olunub yöndəmli, qərəzsiz vicdan tərəzisində çəkilməlidir.
Yoxsa kiməsə bir qucaq tərif çiçəyi bağışlamaq, kiminsə üstünə qara pıtraq atmaq nə ayıq oxucunu, nə də qayəsinə, məsləkinə bağlı yazıçını yolundan sapdıra bilər. Bir dəli bir quyuya daş yox, bir ovuc zəhər də ata bilər. Ancaq yüz ağıllı gərək bunu görüb əncam çəksin.
Hər bir yazıçı öz günündən, öz ayından, öz ilindən başlayır. Klassikliyə gedən bütün yollar müasirlik körpüsündə düyünləşib açılır.
Bugünkü poeziyamız müasir dövrü necə qavrayır, necə əks etdirir? Əbədi poeziya mənbəyi olan xalq həyatı, onun adamının böyük idealları bu poeziyada necə danışdırılır?
Bunların nəzəri istiqamətini nəzəriyyədən istəməyə haqqımız vardır.
Poeziyanın əbədi qəhrəmanlarından biri həqiqətdir. Lakin həqiqət hələ poeziya deyil. Gərək bu həqiqət elə bir dildə danışsın ki, onu eşitmək istəyənin qulağını deşib boğazına tıxanmasın, beynini cırmaqlayıb ürəyində kirəcləşməsin. Bu dildə adi adiliklər fəlsəfi mətləblər donunda, fəlsəfi mətləblər isə bir boz daş çılpaqlığı kimi dərk edilə bilsin.
Sabir də həqiqət axtarırdı. Ondan çox-çox qabaq da, sonra da axtarmışlar. Lakin Sabirin həqiqəti ayrıca bir poeziya dünyası idi. Onun Amerikasını ilk dəfə Sabir tapmışdı.
Bunlar çoxumuza məlum fikirlərdir. Bunları, əlbəttə, demək yazmaqdan qat-qat asandır.
Bütün bu həqiqətlər o zaman sənət həqiqəti olur ki, bunlar sənin vətəndaşlıq borcun və idealın, qayə və məsləkinlə birləşir. Bizim gənclik poeziyamızda dediklərimiz var. Bu meylin daha da alovlandırılması ehtiyacı indi sənətin qarşısında ciddi vəzifə kimi durur. Dünyamız dəyişib yeniləşdikcə, sıçrayışlı ixtiralar əsrində yeni-yeni xarüqələri gördükcə insan heyrətə düşür, bu xoş heyrəti onun üzündən müharibə vahiməsi qovmağa çalışır.
Məmməd İsmayıl yazır:
Baxıram
Kosmodrom sevincli,
Xirosima yaslı dünyama.
Vyetnam rəngli,
Atom ürəkli,
Taleyi bir tükdən
Asılı dünyama.
Ümumiyyətlə, o, bu aləm üçün, bu aləmin övladı olan şer – sənət üçün həmişə narahatdır. Bəzən o, hamarlıq, ahəngdarlıq dalınca qaçsa da, vətən övladı olduğunu, ona xidmət etdiyini yadından çıxartmır. Hətta dünənin tozu altında itmiş qəhrəman günləri oyatmaq, onları bu günün əsgərinə çevirmək istəyir.
Şair dünənki şöhrəti ilə xumarlanıb məğlubiyyəti ilə yasa batmır. O, bu günün zirvəsinə dırmanmağa, oradan əsərin ab-havasını öyrənib vətənə xidmət eləməyə çalışır. Bu ruhu Abbas Abdullanın «Naxçıvan» balladasında, Davud Nəsibin, Şəmşad Rza və Ağa Laçınlının, Sabir Rüstəmxanlının da bəzi şerlərində görmək mümkündür.
Seyran Səxavətin «Kimsəsiz adamlar» şeri oxucunu təklərə, tənhalara köməyə çağırır. Bu adamlar sanki hardasa zəhmət çəkən, başını aşağı salıb tufanlara sinə gərən, bəzən də özünü qurban verən adamlardır. Bunlar yardım da, təmənna da ummurlar.
Bizim onlarla lirik şerimizdə insanın (xüsusən qadının) göz-qaşından, dişindən-dodağından, qıçından-ayağından, hətta az qala dırnağından söz açılıb, tərif deyilib. Ancaq ədəbiyyatımızda olan bu qədər təbiət - coğrafiya şerində Gəncə, Lənkəran, Ağdam, Şəki və s. şəhərlərimizin ətri gələn yaxşı yazılar varmı? Bəli deməyə qorxuram. Az qala iki-üç şerdən birində Koroğlunun, Nəbinin, Babəkin adı var, özləri yoxdur, onların nəvəsi olan müasir qəhrəmanların surəti poeziyamızın ön sıralarına hələ bilet ala bilməyib. Eyni sözü Vətən müharibəsi qəhrəmanlarımız haqqında da demək olar.
Qəhrəman qadınlarımız haqqında Sabir Rüstəmxanlının şeri maraqlıdır:
Sərkərdə analar, igid analar
Yəhərdə doğublar oğullarını.
Məsələ onda deyil ki, yəhərdə uşaq doğulmaz. Bu mübaliğədə oğul-uşaq doğumunun fərqinə varmırıq. Qarşımızda döyüşkən bir azəri qadınının obrazı dayanır.
Bu xalqın qəhrəmanlıq keçmişini varaqlamaq keçmiş üçün deyildir. Keçmiş keçib, daşlaşıb, heykəlləşib. Hərdən onun tozunu bu günün əli ilə silmək məhz bu gün üçün, bu günü gələcəyə hazırlamaq üçün lazımdır. Şairin bir əli dünəndə, biri bu gündə, yönü isə sabaha doğru olmalıdır. Onu həmişə necə yaşayıblar, necə yaşayırıq və necə yaşayacaqlar və bunları necə yazıblar, necə yazırıq, necə yazacaqlar ictimai-siyasi və sənət məsələləri düşündürməlidir.
Poeziyada əyalət və muxtariyyət yoxdur. Zənnimcə, şairlərin bir-birindən uzaq, muxtar aləmdə yaşaması isə hadisə və predmetləri müxtəlif şəkildə görməyə müəyyən qədər təsir edir.
Musa Yaqub hər gün çoxumuzun görüb duymadığı təbiət hadisələri ilə qarşılaşır. Təbiətin müxtəlif «idarə üsulları»nı görür. Bunlardan təsirlənir. Əlbəttə, o, meşə-ağac mühitindən şerlərini çıxarıb ictimailəşdirə bilir. O, bir ovuc torpaqdan vətən ətri almağı, bir ovuc torpağa qarışıb «cücərməyi», yaxşı vətəndaş olmağı bacarır.
Ana haqqında çox şer yazılıb, yenə də yazılacaq. Nə qədər ki, ana var, övlad ana bətnindən dünyaya gəlir - yazılacaq:
Ana ömrü balasının gözündən
Baxışıyla sevinc içən bir ömür.
Bəzi nankor övladların üzündən
Son günündə tənha keçən bir ömür.
Bir parçası mətbəxlərə tökülmüş,
Bir parçası bələklərə bükülmüş,
Bir parçası xatirələr dumanı,
Bir parçası ər ömrünün qurbanı,
Bir parçası oğul toylu, büsatlı,
Bir parçası nəvə eşqli, qanadlı,
Bir parçası qızlarından nigaran,
Ağuşlarda qəzəbləri uyudan,
Dünyamızda hərb odunu soyudan
Ömrümüzə səpələnmiş bir ömür.
Gözlərində Qara dənizi gəzdirən, sinəsi Anadolu yaylası kimi qabarmış o məğrur, həmişə yanan vulkan təbiətli Nazim Hikmət hamımızın yadındadır. O, Bakı kürsülərində danışanda hamımız özümüzü unudub ona qoşulardıq. O, mübariz idi, nikbin idi, həm də çox dərdli, həsrətli idi.
Çox yorğunam, beni bekleme kaptan,
Seyr dəftərimi başqası yazsın –
Çinarlı, qübbəli, mavi bir liman,
Beni o limana çıxaramazsın.
Bir bəndlik bu şerə onun böyük dərdi hopub. Şimal dənizlərinin birində gəzən şair hər şeyi unudub uyumaq istəyir. Dənizə çıxıb. Bu dəniz doğma yurdunun sahillərini yuyur. Gəmiyə minib. Bu gəmi onu Anadolu sahillərinə aparmağa qadir deyil.
Musa Yaqub Nazim həsrətini ümumiləşdirir, mən deyərdim, abidələşdirir:
Yarandı bir elin ahı-zarından,
Doğuldu vətənin intizarından,
Keçdi ölkələrin daş hasarından
Nazim həsrəti.
Məmməd Aslan Azərbaycanın qənirsiz gözəlliyi olan bir guşəsində – Kəlbəcərdə yaşayır. O, əsasən qoşma yazır.
Dünyanın ən qabaqcıl ölkələrində belə müasir sənət əsərləri ilə bərabər xalq sənəti nümunələri də yaşayır və yaşamağa da haqqı var. Adicə bir daşdan, bir ağac parçasından elə fiqurlar yonulur, əfil-əfil yanan elə naxışlar vurulur ki, bunlar bir çox professionalların özlərini belə heyrətdə buraxır. Bu, müasir sənətin ayağına dolaşmır, əksinə, xalqı öyrənməkdə ona köməkçi olur.
Mən Məmməd Aslanın qoşmalarını şer nümunəsi kimi təqdim etmək istəmirəm. Bunlar arıtlanmış, sərrast vurğulu, təmiz dil cəhətdən maraqlıdır.
Şer fikirlə hissin şərikli övladıdır. Hansının ata, hansının ana olduğunu demək çətindir. Bu, mürəkkəb təfəkkür prosesidir. Yaxşı olar ki, ürək ağıllı, ağıl isə ürəkli olsun. Bunlar öz övladlarını birlikdə böyüdüb tərbiyə etsinlər.
Zaman dəyişir. İnkişaf edir. Yeniləşir. Dilin qrammatik quruluşu da müəyyən zəlzələyə məruz qalır. Əbədi qəliblər, ölçü və meyarlar yoxdur.
Məzmuna nisbətən daha çox mühafizəkar olan əbədi formalar «təzə məzənnə» və dəblərə biganə qalmır, öyrənir, hərdən «özünü təmir eləməkdən» də qorxmur.
Lakin burada milli iftixar nizamnaməsinin müstəsna (istisna) bəndlərindən biri deyir ki, səni qatara mindirib təhsil və dünya səyahətinə göndərən valideynə əlvida deməyə mənəvi haqqın yoxdur. Tale elə gətirir ki, sən bir daha onlarla görüşməyə, dilində danışmaya, məişətində isinməyə bilərsən. Fəqət onların qanını distilə edib qanından qovmağa haqqın yoxdur. Ata qanı, ana südü ilə yalnız fəxr eləmək olar. Bunlar heç biri ağıl və dərrakə, hiss və qavrayışında yeni alımları, yeni çəkmələri, yeni görüşləri müasirliklə üz-üzə qoymur.
Heç bir elmin «hava bürosu» xəbər verə bilməz ki, yüz ildən sonranın nəğmə yağışı, qarı nə donda olacaqdır. Bir həqiqət var ki, get-gedə bütün xalqların nəğmələri bir-birindən daha çox öyrənir, fikir qonşuluğu yaranır. Mədəni inkişaf, dil öyrənmə amilləri, hər şeydən əvvəl azadlıq meylləri xalqlar arası milli fərq məsafəsini xeyli yaxınlaşdırır. Bu obyektiv qanun isə insan ağlının dərk etmə qabiliyyətinin fövqündədir ki, görəsən, Yer kürəsi öz oxuna 23,5 meylliyi nə qədər saxlayacaq. Bu amil isə planetin təbii şərait, iqlim xüsusiyyətini əbədi müxtəliflik donunda nə qədər saxlaya biləcək? Bundan asılı olan müəyyən irqi, etnik xüsusiyyətlər gələcəkdə sənətin milli rənglərinə necə təsir edəcək? Bu, gələcəyin işidir. Onların hüququna müdaxilə etməyək.
Gələcək nəsil bu günün övladından soruşmayacaq ki, niyə mənim üçün hazır süfrə bəzəyib, anlayışlar həbi yaradıb getməmisən.
O, birinci növbədə bizdən bizim əsrin bədii təfəkkür tərzini, adamların sevgi-məhəbbət necəliyini, estetik duyum səviyyəsini və s. öyrənəcəkdir.
Bunları ona görə deyirəm ki, bəzən müasirlik intellekt pərdəsi altında atom fizikası, geokimya, raket texnikası və s. elmlərdən istilah tapıb şerdə böyük hərflərlə yazanlar tapılır. Əslində onların çoxu üzvi kimya ilə qeyri-üzvi kimyanın fərqini bilmir. Valentliyin təbiətdən, neytron və protonların gücündən, zəncirvari reaksiyanın nədən ibarət olduğundan xəbərləri yoxdur. Bir çox şerdə «atom» sözünə, onu parçalayanlara «hücum» motivləri var. Atomun parçalanması, ağlasığmaz bir qüvvəyə malik olan neytron və protonların ayrılması və s. - bunlar elmi inqilablar idi. Bunların nə məqsədə yönəlməyini ixtiraçı alim əvvəldən görməmişdi və görə də bilməzdi. Poeziyanın işi bu ixtiralara hücum deyil, onların cəmiyyətə gətirdiyi tərəqqini, adamlarda oyatdığı sevinc və vahimə hissini sənət dilində qələmə almaqdır.
Bəziləri «elmi poeziya», «intellektual şer» sözlərini tez-tez işlədirlər. Bu da, görünür, indi poeziyanın qarşısında duran yüksək vəzifələrdən irəli gəlir. Cəmiyyətimiz böyük sürətlə irəli gedir, adamlar yüksək savad sahibi olur: poeziya yerində saya bilməz. Bəlkə də o, zamanla ayaqlaşmalı deyil, zaman onunla ayaqlaşmalıdır. Lakin nə qədər dəyişir-dəyişsin, poeziya cəmiyyətin ictimai-fəlsəfi, siyasi, əxlaq məsələlərinə estetik münasibətini həmişə saxlayacaq. Mən elmi poeziya sözünü «poeziya elmi» şəklində yazıram. Yəni bu «elmi poeziya» «poeziya elmi» ola bilərsə, deməli, o, yeni predmet şəklində poeziyadan ayrılacaq. Burada böyük Füzulinin «elmsiz şer əsassız divar olur» misrasını belə anlamaq daha düzgün olardı: Elmsiz, biliksiz şairin qurduğu binanın özülü, əsası ola bilməz. Şair yüksək mədəniyyət sahibi olmalıdır ki, cəmiyyəti elm cəhətdən dərk eləsin və bu düzgün elmi anlayış qeyri-adi bədii obrazlarda öz ifadəsini tapa bilsin. Bir də qədim və orta əsrlərdə poeziyanın, sənət adamının qarşısında duran «elmiliklə» indinin şairi arasında ciddi fərq var. Xaqaninin «Töhfətül-İraqeyn» əsərində XII əsrin bir sıra elmi nəzəriyyələrinə münasibətini, daha doğrusu, öz elmi fikir fantaziyalarını görürük.
Xaqani geosentrik nəzəriyyənin tərəfdarıdır. Yer kainatın mərkəzində dayanıb. Bütün planetlər və günəş onun başına fırlanır. Hətta Xaqani Yer kürəsinin öz oxuna meylliliyi barədə də məlumat verir:
Yerin dairəsi əyridir bir az,
Bu əyridən düz iş gözləmək olmaz.
Bu, çox böyük elmi kəşfdir. Xaqani özümü bu fikrə gəlib, yoxsa ona qədər Şərqdə bu nəzəriyyə var idi - deyə bilmərəm. Hər halda bu, Azərbaycan şairinin böyük alimliyini göstərir. O zaman Xaqani «Yer fırlanmır, Günəş onun ətrafında fırlanır» nəzəriyyəsini rədd edə bilməsə də, obyektiv olaraq Günəşin böyüklüyünü, bütün varlığın ondan asılılığını çox gözəl duymuşdur. Bu isə bəlkə də «heliosentrik» nəzəriyyəyə doğru addım sayıla bilər. O, Günəşə müraciətlə yazırdı:
...Hər səma cisminin sənsən məhrəmi,
Ey dünya mülkünə atəş zəmzəmi,
Gecələr qaranlıq, gündüzlərsə nur
Sənin lütfün ilə bərqərar olur.
Səninlə bəzənir dünya camalı,
Sayəndə dəyişir aləmin halı.
Aya sən verirsən müftə nur donu,
Alırsan yenə də geriyə onu.
Torpaqdan sən etdin hər şeyi zahir,
Yaratdın hər yerdə qızıl, cəvahir.
Bu cür elmi axtarış və fərziyyələrə Nizaminin əsərlərində daha çox rast gəlmək mümkündür. Demək istəyirəm ki, o zaman şair cəmiyyətdə hərtərəfli biliyə malik adam idi. Müxtəlif elmləri, o cümlədən, astronomiyanı mükəmməl bilmək onun funksiyasına daxil idi, indiki kimi fənn ayrılıqları, müxtəlif ixtisaslar yox idi. Bu gün şerin vəzifəsi öz yüksək biliyi ilə elmə deyil, ideologiyaya xidmət eləmək, idraki, əqli səviyyəyə, hissi-zövqü yetkinliyə kömək etməkdir.
İntellektual şer, savad, bilik şeri də yazmaq olar. Deməli, əslində şerin formal intellektindən deyil, şairin - sənətkarın yüksək mədəniyyətindən söhbət getməlidir. Sənətin «biliyi», hər şeydən əvvəl, insanlara aşıladığı humanizmdir. Qalan biliklər bundan sonra gəlir. Söhbətlər, müzakirələr sənəti yaratmır, sənət bunları yaradır və ondan doğru söz, fəaliyyətinə düzgün baxış və həqiqi qiymət istəyir.
İsa İsmayılzadənin yaradıcılığı mənə ümumi halda o cəhətdən xoş gəlir ki, bu şair əşya və predmetləri öz gözü ilə görə bilir, hadisələri öz ölçü və meyarları qəlibinə salmağı bacarır. Şairlik də elə bundadır ki, neçə rənglər qatışığından istədiyin rəngi ayırasan və istədiyin lövhəni çəkəsən; dənizin maviliyini qızardıb, buludun qaralığını ağardasan. Əlbəttə, lazım gələndə! Əlbəttə, sənin bu «poetik cığallığın» poetik məntiqlə əlbəyaxa olmayanda!
«Mən harasa getməliyəm» şerinə diqqət edin:
Ağappaq qar gəlir,
Dağların sinəsinə.
Heç vaxt əriməyəcək
Ağappaq vüqar gəlir.
«Dağlara ağappaq vüqar gəlir» ifadəsi həm obrazlı, həm təzədir, həm də necə gözəl mənzərə yaradır! Başqa bir şerində – «Yağış gölməçəsi»ndə payız mənzərəsi:
Uşaqlar yollandı yuxu dalınca,
Onların doluxmuş izi soğuldu.
Göy göyə çəkildi,
Payız ağaca.
Gölməçə kor oldu...
Hamımıza aydın olan gölməçə dondu, buz bağladı anlayışı «gölməçə kor oldu» kəşfində təzə bir qeyri-adi obraz yaratmırmı?
Onun «Telefonlar işləyəcək», «Ulduzların ad günü», «Anam mənə qonaq gəlib», «Duel», «Axşamlar», «Dünyanın yalan günü», «Qabarıram, çəkilirəm» və s. şerləri istedadlı bir qələmin məhsuludur.
İsa İsmayılzadənin şerlərində forma cəhətdən həmişə axtarış hiss olunur. Bəzən misradan misraya onun çox xoşagələn keçidləri, bəndlərarası aşırım və dönüşləri olur. Bəzən də şeri oxuyursan, sanki şair söz atını hamar bir yolla sürətlə qovur. Təzə xəbər, təzə muştuluq aparır. Birdən gözlənilmədən atını daşlığa, çınqıllığa çevirir. Bu vəziyyət həyatda da ola bilər, sənətdə də. Ancaq İsa çox vaxt lüzum olmadan, orijinallıq eləmək xətrinə bu inada varır.
Onun şerlərində başqa bir qüsur da hiss olunur. O, bəzən özünütəkrardan, bir-birinə yaxın notlardan yaxa qurtara bilmir.
Mən bir termos şüşəsiyəm,
Çilik-çilik olmuşam,
tökülmüşəm içimə.
/«Təzədən yanmaq üçün»/
Sürücüyəm,
Sevinc yanacağımla
Səfərə çıxacağam.
/«Sevinc yanacağı»/
Hələ başqa şerlərindən də bu cür misraları dartıb çıxartmaq olardı. Bunlar deyiləsi və dəf ediləsi qüsurlardır.
İsa İsmayılzadənin bu yaxınlarda çapdan çıxmış «Ulduzların ad günü» adlı kitabı haqqında qənaətim budur ki, o, qanadlı bir şairin ürəyində doğulub. Arzu edirik, gənc şair daha uzaq mənzillərə yol alsın.
Keçən il Vaqif Vəkilovun «Yoldan teleqram» kitabı çapdan çıxmışdır. Onun kitabı haqqında mərkəzi və respublika mətbuatında məqalələr çap olunmuş, müzakirələrdə, şer gecələrində Vaqifin şerləri barədə haçalı sözlər deyilmişdir.
Bəziləri tərif şkalasını ən yüksək qırmızı rəqəminə, başqaları isə sıfra endirirlər. Ortada cavan müəllif çaş-baş qala bilər, doğrudanmı, o, zirvədədir, daha ordan o tərəfə yolu yoxdur və ya doğrudanmı, quyunun dibindədir, bir ümid kəndiri atan tapılmayacaq?
Təsdiqlə inkar arasında bu qədər kəskin amplituda fərqinin ədəbiyyata sağlam iqlim gətirəcəyinə mən şəxsən inanmıram. Vaqifin həm yaxşı, həm orta, həm də pis yazıları var. Daha doğrusu, şerləri və qeyri-şerləri var.
Mən yaxşı şerlərdən «Nə olacaq», «Qaya», «Şer yazıram», «Dünyanın ən ağır qanteli», «Deyin», «Oxşamaz», «Mavzoley», «Utanıram» və s. göstərə bilərəm.
Vaxtsız ölsəm
Çox yaşadı deyin.
Vaxtsız ölü deyin
Qoca ölsəm.
Bir il yatıb ölsəm
Qəflətən öldü deyin,
Uzun sürən xəstəlikdən sonra öldü deyin
Qəflətən ölsəm.
Nisbi zaman məsafələri üzərində qurulan bu şer mənim xoşuma gəlir. Ancaq bəzi şerlər adi, çox vaxt da bəsit məlum fikirlər yığınından ibarət olur, oxunmur.
Mən Vaqifin şerlərində olan bəzi təkrar və dil pintiliklərini tənqid eləmək istəyirəm.
«Robot içalatı», «İdarə darvazasının içindən», «Düzürəm sətirləri fikir-fikir dəftərin içinə öz içimdən», «Sevdiklərim də, sevmədiklərim də yazılır içimə, qalır içimin səbr dəftərində», «Mühit içində - ümid içində», «Nədənsə içim tapmacalı fikirlərlə dolur», «Ürəyin yeganə yeridir içimin gecəsi», «Bu günümün dənizlə dolu içində», «Sürünüb düşsəm birdən günlərimin içindən» və s. lüzumsuz tir-tikəni gərək ona xatırladaq. Yoxsa İntiqam Qasımzadə kimi: hamısı əladır, hamısı kəşfdir», - kimi yastıqlamalar nəinki ona, heç dahilərə də xeyir verməz. Gərək şair tərifin yanından saymaz ötməyi, tərifi yanından saymaz ötürməyi bacarsın.
Məmməd Kazımın «Zirvə» adlı gözəl bir şeri var. Zirvə şöhrət və ətalət xumarlığında ölüb, ölümündən xəbəri yoxdur. Hər şeyə yuxarıdan baxa-baxa mühitindən ayrılıb.
Təəssüf ki, belə şöhrət xumarlığında çoxdan dəfn olan qələmçilərimiz vardır.
Nazim Hikmət Nezvalın şerlərindən danışarkən qeyd edir ki, o – Nezval təkcə çex xalqının, çex ədəbiyyatının deyil, bütün dünya poeziyasının ənənəsini, forma və danışıq xüsusiyyətini öyrənmək istəyirdi. O, poeziyaya ümumbəşər bir varlıq kimi baxırdı.
Bu, əlbəttə, Nezvalın çex şairi olmasına maneçilik törətmirdi.
Bəzi şairlərdə şöhrət azarı, şöhrət yoluxması var.
Sənətkara şöhrət yavəri bəlkə də vacibdir, bu onun ideallarının mənzilə tez çatmasına təkanlardan biridir. Ancaq əsl sənətkar heç vaxt onun dalısınca getməmiş və gəlişi üçün də dəvətnamə göndərib ziyafət düzəltməmişdir.
O şöhrət sənətkarın qapısını özü döymüşdür. Bəzən sağlığında, bəzən də məzarda. Neyləyəsən, belədir. Satınalınma şöhrətin sahibi bir gün gəlir, səni soyundurub, onu geyindirirlər. Yaxşısı budur ki, başını aşağı salıb, daşını yonub, divarını hörəsən. Yerli-yersiz oxucu tapmağa, onu «öz səviyyənə» qaldırmağa can atmayasan. Əgər oxucunu öz səviyyənə (əgər bu səviyyə varsa) qaldırmaq istəyirsənsə, gərək onun dilini tapasan.
Burada yalançı xəlqilik də, süni müasirlik və yenilik də eyni dərəcədə qorxuludur. Sənətkarlıq məsələsi deyəndə bütün amillər birlikdə götürülür. Yoxsa demək olmaz ki, bağışlayın, mənim yazım xəlqidir, ondan müasirlik istəməyin və ya mən müasirəm, xəlqiliyin mənə dəxli yoxdur.
Daimi donuşluq, ehkam mühitində ənənə, mütləq yenilik bünövrəsində novatorluq yoxdur. Söhbət bədii yaradıcılıqdan gedir.
Bədii əsəri gözəl bir binaya bənzətmək olar. O, daşından tutmuş, pilləkəni, döşəməsi, pəncərəsi, tavanına qədər gözəl tikilməlidir. İşığı, hava tutumu, üfüqə yöndəmi və s. ilə birlikdə. Ancaq ustası usta olarsa.
Xəlqilik o deyil ki, xalqın yaratdığı atalar sözünü, zərb məsəlləri və s. inciləri əsərində əriş-arğac eləyib ona qaytarasan, ya da nağıllarını nəzmə çəkib təzədən oxuyasan.
Xəlqilik hər şeydən əvvəl xalqı mütərəqqi ideyalarla silahlandırmaq, onu irəli aparan cəhətləri görüb, bunları əridib sənət əsəri eləyib xalqı inkişafa dartan sürət maşınından birinə çevirməkdir.
Burada onun keçmişinə baxım da, bu günün keşiyində durmaq da, sabaha ümidli nəzər də üzvi surətdə birləşməli, bu birləşmə isə konqlomerat deyil, aydın, təmiz, işıqlı sənət əsərinə dönməlidir. Ədəbiyyat humanitar sənətdir. O, texniki ədəbiyyatdan həmişə kəskin şəkildə fərqlənəcək. O, humanitarlığını itirsə, humanizmini itirəcəkdir.
Gənclərin yaradıcılığında xoşa gələn cəhətlərin birisi məğrurluq və özünə inamdır. Özünə inanmayan, qayə və məsləkini dumanlar arxasında itirən, şübhəsiz ki, qorxaq olacaq; nəinki bir şair, bir vətəndaş kimi də şerin, sənətin, dar ayaqda isə ana yurdun keşiyində dura bilməyəcəkdir. Nəsimiliyin - əyilməzlik, məğrurluq, vuqar, «Mən insanam, demək çox şeyə qadirəm, mən şairəm, demək vətənin ən cəsur əsgəriyəm» şüarı sənətkar dilinin əbədi nidalarından biridir.
Bu əyilməzlik xalqa xidmətdə, vətəni müdafiə edəndə, gözəlliyi, ülviliyi duyanda əyilir. Bu əyilmək isə ucalıq, yüksəklikdir.
«Gözəlliyin önündə insan əyilsin təki»
/Zamin Mahmudov/
Təbiidir ki, bu gözəllik onların aləmində məhəbbətlə birləşir, məhəbbət də gözəllikdir. Gənclik məhəbbətdə poeziyasını, poeziyada isə məhəbbətini axtarır.
Hər şairin özünəməxsus məhəbbət xəritəsi olur. Onun çayları, bulaqları, zəlzələ ocaqları, yaşıllıq və hamarlıqları, bataqlıq və uçurumları digərinə bənzəmir. Şəkər Aslan və Davud Nəsibin bir-birinə bənzəməyən məhəbbət şerləri bizi sevindirir. Ancaq bəzən məhəbbət çox kiçilir. Şeh damlası, qırov ömrü gödək lirik hisslər nə qədər çoxdur. Bəs məhəbbətin qranit sərtliyi, qranit uzunömürlülüyü yoxdurmu?
Doğrusu, bu lirik şerlərdə pıçıltılar lap adamın qulağını deşir. Bu nə pıçıltı məhəbbətidir, bu nə pıçıltı söhbətidir. Çıxın bu kitabların pıçıltı məhəbbətindən. Əgər sevirsinizsə, adam kimi danışın, deyin-gülün, zarafat eləyin!
Diqqətlə nəzər saldıqda dediyim xəritənin çala-çuxurları, Filippin, Turfan çökəkliyi daha çox gözə çarpır.
Qorxuya düşürsən: doğrudanmı, bu qədər sevgisi yetimlər, eşqi dilənçilər var? Bu qədər evlənib həyat quranlar kimin tikəsini ağzından qapıb?
Bu mövzuda Rəfiqə Hüseynova, Elmira Qasımova, Minayə Əliyeva, Rüzgar Qurbanovanın kövrək, səmimi lirik şerləri az deyil.
Məhəbbət mövzusu çox vaxt təbiətin müxtəlif obrazları ilə müqayisədə işlənir. Elə də olur ki, çəmən gözdən düşür, çay nəğməsiz qalır, bulaq dadını itirir.
Dağ-dərə, düz-yamac, çəmən-çayır həmişə insanı əhatə edən təbiətin konkret obrazlarıdır. Bunlar sənətin fırçasında insan aləmi, insan portreti yaratmaq üçün gərəkli vasitə olmuş və bundan sonra da olacaqdır.
Mənzərə sənətində təbiət obrazı çox vaxt insanla birləşir, biri digərini qabarıq nəzərə çarpdırmaq vasitəsinə dönür. Təmiz mesaj lirikasına da ehtiyac çoxdur. Bu təmizlik insan qəlbinə təmiz hisslər ələyir, adamları yaxşını görməyə səsləyir. İnsan mənəviyyatında bir növ yuyulub təmizlənmə gedir. Əlbəttə, gərək bu yazılar seyrçi, şəkilçi olmaya. Şerin çəkdiyi lövhə kino aparatının çəkdiyi lövhədən fərqlənmirsə, demək o, yerini təəssüfsüz təhvil verməlidir.
Dağların ucalığından, ildırımın vahiməli toqquşmalarından, dənizin fırtına qoparmasından sonra qəribə bir heyrətliklə yazmaq, bunlarda dərin bir fəlsəfə axtarmaq təbiətdən sadəcə baş çıxarmamaq, bəsit dünyagörüşlükdür. Bunlar hamısı təbiət dialektikasında məlum qanunlara tabe olan məlum hadisələrdir.
Sabir Almazovun «Mən fəhləyəm» şeri fəhlə zəhmətini səmimiyyətlə tərənnüm etmək cəhətdən maraqlıdır.
Mən fəhləyəm.
Daşı sıxsam - daş qum olar.
Alın tərim yığılarsa,
Təbiətdə daşqın olar.
Bu fəhlə – qəhrəman ömründə gecəni də yaşayır, gündüzü də. Hərdən onun gecəsi ilə gündüzü yerini dəyişir. O deyir:
Axşamdan qapını cəftələyənlər
Nə bilir harada uyuyur gecə,
Poeziya özü çox ağır zəhmətdən yaranan məhsuldur. Onun zəhmət adamı ilə dostluğu, ona təsiri, ondan təsirlənməsi hallarını həmişə alqışlamalıyıq.
Sabir Almazov da dağsız yaşaya bilmir. Dağlara dırmanır, ayağını daş-qayadan qorumaq əvəzinə, quzuların ayağını daşların əzəcəyindən bərk qorxuya düşür. Yox, Sabir, qorxub- eləmə, quzular yamacda gəzməyi bizdən yaxşı bilirlər. Bir də müəllifin qorxusu var ki, onun yemliyini yeyəcək?
Yerdə bulud kimi sürünür sürü,
Odur, yemlik yeyən əmlik mənimdir.
Ay çoban, başa sal onu sən barı /?/
Yemliyə dəyməsin – yemlik mənimdir.
Yəqin ki, çoban quzunu başa sala bilməyəcək. Quzu da başa düşməyəcək ki, yemlik sənindir. Axı niyə sənindir? Və nədən bilirsən ki, quzu yemlik yeyir? Bu ot-alaf «fəlsəfəsi»nin heç çobana da dəxli yoxdur. O ki qaldı şair ola!
Yemlikdən də, baldırğandan da, buğdadan-zəmidən də şer yazmaq olar. Lap arzu olunur ki, bizim kənd şerlərimizdən çörək ətri gəlsin, torpaq ətri gəlsin.
Bunlar yox dərəcəsindədir. Şair aqronom, məsləhətçi, baytar, iqlimşünas vəzifəsini boynuna götürmür. Bitki-heyvan aləminin poeziya xəritəsini yaratmaq onun funksiyasına daxil deyil: şerin ictimai vəzifəsini bu qədər xırdalamaq nə deməkdir?
Ağa Laçınlının arıçı haqqında yazılmış bir şerindən danışmaq yerinə düşərdi. Bu, şerdən çox, bir arıçının arı haqqında zəif xroniki məlumatını xatırladır. Arı çox şairdən çox iş görür, bal da elə şerdən dadsız deyil. Ancaq arı bu çiçəkdən o çiçəyə qonur, xortumunda şirə gətirir, qapısında keşikçi qoyur, yad arıya qarşı müharibə elan edir və s. məlumatlar arıçılığa aid ədəbiyyatlarda çox yaxşı işıqlandırılıb. Belə «həyati bilmələr» poeziya biliyi ola bilməz. Yaxşı olar ki, Ağa Laçınlı:
İçimdən nə qədər od-alov keçib
Köhnə bir tüfəngin lüləsi kimi.
-ümidli addımına sadiq qala, silkələnib təzələnə. O, çox məlum əşya və hadisələrə «fəlsəfi don» geyindirmək istəyir. Ancaq yenə də lüt görünür. Çünki bunlar hamımıza çoxdan məlumdur.
Gənclərin yaradıcılığında müharibə sözü qırmızı hərflərlə yazılıb yaşayır.
Müharibədə itmiş ata haqqında bir neçə şairin şeri var. Şəmşad Rzanın «Çək atamın şəklini» yaxşı, seçilən şerlərdəndir.
Müharibə küləyi onların taleyinə müxtəlif səmtlərdən əsib, indi də əsməmiş deyildir. Onların çoxu Vətən müharibəsindən bir az əvvəl və ya həmin illərdə təvəllüd etmişlər. Onlar üçün hələ müharibə qurtarmayıb.
Açığını deyim ki, nə qədər müharibə-müharibə deyilsə də, təhlükəsi hər vaxt gözlənən müharibəyə qarşı bədii obrazlarla dolu, təkmil, səfərbəredici şerlər çox azdır. Gərək belə şerlər xatirədən, sızıltıdan qarğışdan ibarət olmasın. Əksinə, xalqımızın rəşadəti, qəhrəmanlığı, qəzəb və nifrətlə dolu qələbə ehtirası belə yazıların ruhuna hopmalıdır. Kədər özü də kədərə qarşı, qəm özü də qəmə qarşı durmalıdır. Yoxsa, gəlin, hamımız dəsmal götürək, bu, ölüm səhnəsidir – yaramaz. Adamlara hərbi vətənpərvərlik ruhunda yazılmış, fikirlərə nüfuzedici, şüurunu ayıq, səfərbər saxlayan poeziya bu gün daha çox lazımdır. Vətən müharibəsinin ilk günlərindən bizim şerimizin ruhunu bu misralar çox yaxşı ifadə edirdi:
Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən
Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən.
Şerimizə bu müsəlləhlik indi də eyni qüvvətlə gərəkdir. Beynəlxalq imperializmə qarşı, militarizmin, faşizmin müxtəlif formada baş qaldırmasına qarşı!
Xeyir qüvvələrin qalibiyyətinə inam klassik poeziyamızın ənənəsindən gələn bəşəri keyfiyyətlərdir. Bunlar həyatda da belədir. Qara gün nə qədər xəyanətindən əl çəkməsə də, bir gün onun boğazı ağ günün əlinə keçir. Bizim də dövrdən bəhs edən şerlərimizin çoxunda bu yaxşı keyfiyyətlərlə yanaşı, yalan da var. Bəzilərinə görə, müharibə vaxtı hamı arxa cəbhədə yas içindəydi, elə ağlaşmaydı, gün doğmurdu, səhər açılmırdı, nə uşaq vardı, nə uşaq oyunu.
Ənvər Əhmədin yaxşı niyyətlə yazılmış bir şerində əsgərin bir çox itkisindən sonra ümidinin itmədiyinə inanmaq olar. Bir ona inanmaq olmaz ki, döyüş əsgəri «yerişimi itirdim» deməzdi, həm də döyüş əsgəri qəzəb ağlardı, nifrət ağlardı, qan ağlamazdı! Buna onun vaxtı da yox idi, imkanı da! Əsgər ruhu ölüm ayağında da ağlamağa yaddır. Bu özü çox qəribə psixoloji prosesdir.
İndi arxa cəbhənin ağlaşmalarına gələk. Əlbəttə, oğul itirən ana, ər itirən gəlin ağlayıb göz yaşı tökürdü, həyat isə öz axarında davam edirdi. Əslində dağın o üzündə dava gedəndə də bu üzündə həyat müvazinətini itirmirdi. İnsan işləyir, əkir, biçir, döyürdü. Ayrı cür də ola bilməzdi. Yoxsa orda qırğın, burda ağlaşma, bəs maddi nemət istehsal edən kimdir? Mənim nəslimin uşaqlığı da müharibə illərində keçib. Çox erkən kişiləşib işləməyə başlamışıq. Ancaq uşaq oyunlarımızdan da qalmamışıq. Qayışqapmamız da, daş hellətməyimiz də, top-top oyunumuz da davam eləyib. Qocalar nahara əyləşəndə biz əlimizdə dürmək yarışımızı keçirmişik.
Demək istəyirəm ki, bütün dəhşətləri, bütün ağrıları gərək düz yazasan. Əgər ən çətin anda belə həyatda göz qırpmasan, yaşanası həyat olmazdı. Uşaq doğulmazdı, nəsil artmazdı. Poeziya yalan sevmir. Ən yüksək «bədii» yalan belə çılpaq həqiqət önündə duruşunu itirir.
Gənclərin yaradıcılığında mövzu kasadlığından çox danışırlar. Görünür, burda müəyyən həqiqət vardır. Özünü eşələmə, şer xatirinə şer yazmaq, demək, quraşdırmaq, hissə yığmaq təbii doğum poeziyasının imkanlarını azaldır, məqsədini başqa səmtə yönəldir.
Heç kəs ədəbiyyatımızda gəncliyin qüvvətli yenilik meylini, istedadını inkar etmir. Çoxlarının dediyi bu çeynənmiş şüarı bir daha təkrar edirik: sənətkar üçün təkcə istedad azdır. İstedad birincidir, onun dalınca ikinci, üçüncü və başqa «inci» xüsusiyyətlər gəlir. Həyat heç vaxt istedadın yoluna xalça, kilim döşəmir, əksər hallarda qranitlə üz-üzə gətirib «yar, keç» deyir. Bu mənada varaqladığımız 16-17 kitabçadan 2-3 nü çıxmaq şərti ilə parlaq istedad surəti az nəzərəçarpır. Bu, çox təəssüf doğurur. Hamı vəzni, bölgünü bilir, sərbəst danışmağa, təzə fikir deməyə can atır. Bunlar hələ ucsuz-bucaqsız sənət səhrasının ilğımlarıdır.
Adam istəyir ki, bu müəlliflər çoxluğunda yazı tərzi, hadisələri qavrayış cəhətdən xüsusi xarakteri olan şairlə qarşılaşsın. Onun səsi, xətti seçilsin.
Bu çox ciddi məsələdir. Şairlik iddiası ilə yarada bilmək çətinliyi arasında yer ölçəndən əsl istedadı ayırıb qayğı ilə tərbiyə eləmək, inkişafına şərait yaratmaq ağsaqqal ədiblərimizin vicdani borcudur. Hazırda poeziyamızın qarşısında duran ən mühüm vəzifə xəlqilik, yüksək ideyalılıq, poeziya vətəndaşlığı məsələsidir. Əsl ədəbiyyat həmişə müasir olmuş, dövrünü sənətin süzgəcindən keçirib dövrünə göstərmişdir. Ədəbiyyat tarix olandan sonra onu varaqlayan əsrin adamı birinci növbədə öz zamanını necə əks etdirdiyini həmin ədəbiyyatdan soruşacaqdır.
Xəlqilik də, yüksək ideyalılıq da öz məzmununu müasir baxımın müzakirəsindən, onun yeni-yeni ifadə formaları qəlibindən keçirir. Onlar yalnız yüksək sənət dilində ədəbiyyata çevrilib uzun ömür almağa imkan tapırlar.
Açıq demək lazımdır ki, «müasir mövzu» pərdəsi altında şerimizə yabançı, qapıdan girib pəncərədən çıxan yazılar gəlir. Bundan ehtiyatlı olmaq gərəkdir.
Respublikamızda müxtəlif sahə qəzetləri çap olunur. Onların səhifələrində müxtəlif peşə sahiblərinin zəhmətini tərənnüm edən bədii yazılar da verilir. Bunların yaxşıları, təqdirəlayiqləri də olur. Təki olsun. Az mübaliğə ilə desək, görürsən, bir qəzet inşaat şerləri rubrikası açıb, öz daimi şerlərini də tapıb. Digər qəzet isə boks və ya güləş poeziyası, başqa birisi yanğına qarşı mübarizə lirikası çap eləyir və bunu böyük xidmət sayır. Sonra müəllif də bu mətbuatdakı «günün vacib məsələsi»nə həsr olunmuş şerlərinin siyahısını tutub müxtəlif təşkilatlara nota göndərir və «müasir» kitabının çap olunmasını tələb edir.
Poeziyanı yalanın köləsinə döndərmək istəyən müəllifdən səmimi və təbii şer hürküb qaçır, ilham didərgin düşür və bir daha onun qapısına «sağına» gəlmir.
Poeziya zəruri doğuluş kimi təbii, təbii doğuluş kimi zəruri olmalıdır. Əsl sənət doğulmaya bilməmək qanunu ilə doğulur. Elə müasirlik də sənətin qarşısında o zaman durur ki, sənətkarı əhatə edən mühit bir vulkanik, tektonik proses kimi təzə yaranışlar istəyir. Bu gün dünənə bənzəmir. Bu gün sənətdə özünü görməyi tələb edir.
Lomonosovun enerjinin itməməsi və maddə çəkisinin saxlanması qanununu, məncə, zamanın, vaxtın da itməzliyinə tətbiq eləmək olar. Əgər bu zaman müəyyən vaxt bu və ya digər işə sərf olunan qüvvə, enerji isə, deməli, o, böyük əməllər şəklində sönən əsərlərimizə hopub yaşayır. Bizi əhatə edən zaman böyük zəhmət, fəlsəfi-əxlaqi düşüncələr şəklində bu günün şerinin baş qəhrəmanı olmalıdır. Ədəbi savaddan, ədəbi texnika biliyindən gələn süni lifləri xatırladan şerlər zamansız, məkansız olduğundan əsrin hansı dolayındasa gərəksiz bir yük kimi dərənin dibinə dığırlanacaq. Poeziya axtarışları müasir kəşflərini öz laboratoriya təcrübəsi xatiri üçün deyil, mənəvi «nemətlər istehsalı» kimi həyat üçün, praktiki fəaliyyət üçün aparmalıdır. Bu günün poeziyasında bu gün olmalıdır. Bu keyfiyyətlərdən məhrum olan, ilk baxışda parıldayan, parıltısından işıq və istilik alınmayan əsərlər uzaqdan gözəl görünən, ismətsiz, hissiz, ehtirassız gözəlləri xatırladır. Onlara baxan tapılar, ancaq sevən tapılmaz.
1969