FİKİR HƏQİQƏT AXARINDA
Deyəsən, bu fikri hamı deyib, elə hamı da təsdiqləyib: böyük sənətin, böyük yaradıcılığın bünövrə daşı zəngin tərcümeyi-hal üzərində qurulur.
Köklərini torpağın damarları ilə haçabənd eləməyən, təbiətin tufanını udub, buludunu əmməyən ağaclar bar vermir.
Rəsul Rzanın «Mənim fikrimcə...» kitabı tərcümeyi-halla açılır. Kamil dünyagörüşü, həssas şair münasibəti tərcümeyi-haldan başlanır.
Onun bilici bir uşaq marağı ilə yadında saxlayıb ehmal-ehmal çözələdiyi möhkəm təfərrüatlar, kövrək xatirələr, dərələrdə çimib, düzənlərdə qurunan, arabir də çinar xışıltısına, quş nəğməsinə qarışıb hansı aləməsə uçub gedən ömür parçaları qəlbimizin həlim duyğularını tərpədir, gözümüzü yaşardır, keçən günlərimizin görüşünə çağırır bizi. Unudulmaz bir təntənə ilə qucaqlaşıb əbədi ayrılmaq görüşünə.
Bütün adamlar uşaqlıqda bir cür yaşayırlar. Böyüdükcə onların müəllimi olan mühit hərəsinin qulağına bir şey pıçıldayır. Onun bütün gələcək əməllərinin baisi o müəllim mühitidir. Hər yerdə onun dərs cədvəli, çubuğu, yazı taxtası asılıb...
Bu mühit ağlı kəsməyə başlayan gündən tərcümeyi-hal müəllifinin duyğularına ədəbiyyat həvəskarı toxumu səpələyir, doğma ocaq alışdıqca bayatılar, laylalar eşidilir, ata nüfuzu onu şer dəhnəsinə tərəf yönəldir. Uşaqlığını, atalı-analı dünyasını məhəbbətlə vərəqləyən xatirələr get-gedə sürətini, anlayışını, həyata baxışını dəyişir, müdrikləşir və nəhayət, ədəbiyyatımızın dirəklərindən birini öz çiynində gətirən böyük zəhmət adamı, qüdrətli sənətkar kimi ömrün yüksək zirvəsində dayanıb sənətimizin keçdiyi yollara baxır. Sənət evini tikib qurmaq məsələlərindən danışır. Bu evin görkəmli memarlarını xatırlayır, onların portretini yaradır, onların böyük sənətindən öyrənməyə və başqalarını öyrətməyə səsləyir qələm qonşularını.
Bəlkə də dünən dünəni o qədər də aydın dərk etmək olmazdı. İndi onun lazım olmayan daş-hasarları uçub-tökülüb, yaddaşda yalnız gərəkli minarələri qalıb. İndi o, əlin içindədir, onu ağlın laboratoriyasından keçirib daha yaxşı təhlil etmək olar. Onun ədəbi hadisələri tarixə dönüb, ədəbiyyat isə tarix olandan sonra əsl obyektiv qiymətini ala bilir.
İndi o, sənətimizin yollarına baxır. Burda onun elmi təhlili ilə bədii təcrübəsi birləşib çiyin-çiyinə verir, cəsarətlə, inamla öz sözünü, nöqteyi-nəzərini izah edir. Onun məntiqi kəskin və inandırıcıdır. Onun məntiqi çox zaman «mənim fikrimcə»ni öz adından deyil, sənətimiz, ədəbiyyatımız adından deyir. Çünki bu məntiq sənətin obyektiv məramnamələrini və subyektiv «məncə»lərini yaxşı bilir. Bunların orbitində hərəkət eləmək, bunların dartımına məruz qalmaq və ondan çıxmaq qanunauyğunluqlarına da bələddir.
Lakin bu məqalə və publisist yazıların, tənqidi qeydlərin, rəy və məktubların müəllifi şairdir! Bu da təbiidir. Əsl şairin şairliyi adi məktubunda da, kiçik bir xronikasında da öz xəttini büruzə verməli, adi danışıq tərzinə yad olmalıdır.
O, çox zaman şablonlaşan tənqid təhlili və üsullarına sığa bilmir. Daha doğrusu, sığmaq istəmir. Bəzən onun məqalələrində oçerk, xatirə, publisistika ünsürləri birləşir. Bu birlikdə yadda qalan, maraqlı şair təhkiyəsi aparıcı xətt təşkil edir.
R.Rzanın özünün dediyi kimi, yaradıcılığında polemik ünsürlər çoxdur. O, bu qəbil yazılarında həmin polemik ünsürlərə möhkəm nəzəri dayaq yaradır. Bu bünövrənin özülü çox möhkəm, əsası çox əsaslı olur. O yazır: «Ənənələri hərarətlə müdafiə edən adamlar nədənsə çox zaman onları yalnız keçmişdə axtarırlar. Keçmişin mənşəyi və ədəbi ənənələrinin hamısını bizim müasir həyatımız və sənətimizin silahı eləmək meyllərinin düzgün olmadığını hələ demirəm. Belə bir sual ortaya çıxır: ənənə yaratmaq məgər yalnız keçmişin əldəyməz hüququdur? Nə üçün bizim keçmişdən qat-qat maraqlı və zəngin olan həyatımız yeni ənənələr yarada bilməz və yaratmamalıdır? Belə düşünək ki, «millətlər» nə yarada bilirlərsə artıq yaratmışlar, sənətdə milli xüsusiyyətlər isə çoxdan tapılmışdır, burada axtarmalı bir şey yoxdur» - məncə, tamamilə səhvdir...
Misal gətirdiyimiz bu parça Rəsul Rzanın təkcə nəzəri mübahisə və müddəası deyil. O, bütün yaradıcılığı boyu hərəkətdə, axtarışda olmuş, hətta bəzən təəccüb doğuran, ilk vaxtlar ardıcılları tapılmayan sınaqlar da keçirmişdir. Hərdən onun inadı üzü küləyə doğru getsə də, hərdən büdrəsə də, qarşıda inamı əl eləmiş, yaşıl işığını yandırıb yol göstərmişdir.
R.Rza heç vaxt ədəbiyyat və ya yaşayış, məişət ənənələri əleyhinə getməmişdir. O, ənənələrdən yapışıb duran, onu təzələməyə qoymayanların, yenisini yarada bilməyənlərin əleyhinə getmişdir. Bir də axı, bizim istəyimizdən asılı olmayaraq zamanın imtahanına dözməyən, yerini təhvil verən, ya da yerini daha da möhkəmləndirən ənənə ədəbi proses, dünyagörüşü və baxışlar olmuş və olacaqdır.
Əslində ədəbiyyat dünyasının ilk və son səyyahı yoxdur. Kəşf olunmuş hesab edilən bir ədəbi formanın nə qədər yeni-yeni qollarını tapanlar olub. Sənətdə forma və məzmun, tapıntı prosesi hüdudsuzdur.
Dədə Qorqud dastanlarından üzü bəri şerlərimizin keçdiyi yolun ədəbi-tarixi xəritəsini çəkib qarşımıza qoysaq və diqqətlə nəzərdən keçirsək, görərik ki, bu xəritə dünyanın özü kimi rəngarəng, müxtəlif iqlimli, dəfələrlə əldən-ələ keçən, çarpazlaşan, düyünləşən, dolaşan, təzədən açılan bir təbiətə malikdir.
Elə müqayisə üçün bizim xalq şerimizlə qəzəl ədəbiyyatını götürək. Xalq nəğməsi xalqın zəhməti – əkin-biçini, sevinc və kədəri, qələbə və məğlubiyyəti ilə bir doğulmuş, sonradan biri digərinə hərəkətverici qüvvəyə, təkana çevrilmişdir.
Qəzəl ədəbiyyatı isə məktəblə, təhsillə, başqa xalqlarla ədəbi təmasla əlaqədar olaraq xalqın «ziyalı təbəqəsi» tərəfindən gətirilmişdir. Sonra əsrlər boyu işlənib cilalanmış, milli forma almış, xalq şerilə qonşuluqda yaşayıb bir-birinə həyan olmuşdur.
Xalq bu ədəbiyyatın ustadlarını qəbul edib nəsimilərinə, füzulilərinə baş əyməmişdirmi? Bəyəm bunların – bu janrı bizim ədəbiyyata gətirənlərin yoluna gül-çiçəkləmi çıxıblar? Məgər onlara yağdırılan tənə daşları tarixin azmı səhifəsini cırıq-cırıq eləyib?
Müdrik xalq ona lazım olan hər bir sənət əsərini qəbul edir. O, hansı formada yazılır-yazılsın, təki ona kömək eləsin, əlindən tutsun, dərdinə şərik ola bilsin.
Xalqın yenilik meyli, sənəti irəliyə aparmaq meyli maddi nemətlər istehsalı ilə bağlıdır, daha düzü, ondan mayalanır, ondan qanad alır. Hələ ibtidai əkinçiliklə məşğul olan xalq bir-iki taxıl növü ilə kifayətlənmirdi; axtarırdı, əməyini, yaşayış tərzini yüngülləşdirmək istəyirdi. Buğdanı, mərciməyi, noxudu tapırdı, ağac tiyəli xışdan dəmir gavahınlı xışa keçirdi. Bu axtarış texniki bitkilərəcən, kotandan adlayıb traktoracan, daha nələrəcən gəldi. Yəni demək istəyirəm ki, zamanın bu sürətli hərəkəti, istehsal üsulu yeni-yeni ədəbi formaların yaranmasını da müəyyən edir.
Torpağın imkanları böyükdür, o, bütün ənənə və yeniliyi eyni nəmişliklə, eyni hərarətlə qarşılayır və sonra onları istəyincə qidalandırır.
Sənət təsərrüfatı da belədir. Müqayisə kobud da olsa, əslində belədir. Sənət təsərrüfatı da çoxçeşidlilik sevir. Bu şərtlə ki, torpağın ola, dənin ola, fərasətin ola.
Əvvəlcə dediyimiz kimi, müəllif müsahibini acılı-şirinli, bəzən də yumorlu xatirə dolayları ilə apardıqca sənət məsələləri barəsində söhbəti daha dərinləşir, mübahisəli şəkil alır. Hərdən ona inanmaq istəmirsən. İllərlə görüb keçdiyin düzəngahın yeni bitkilərini sadalayır, təzə sakinlərindən söz açır. Bunlar hardan? - deyirsən. - Babam «görmüşəm» , nənəm «görmüşəm» deməyib, nağıl qəhrəmanlarımız onlarla rastlaşmayıb... O, inad eləmir. İnadkar müsahibinin qolundan yapışıb lal xəritə önündən çay qırağına, dağ ətəyinə, dəniz sahilinə aparır, həyatı göstərir. Günəşdən tutmuş, qum dənəsinə qədər hərəkətdə olan, dəyişən həyatın bir parçası da sənətdir. Şairin sənətə baxımı müxtəlif səhifələrdə müxtəlif surət və tutumla süzülüb gəlir, ümumi bir məcrasında müəyyən bir səviyyə alır, sonra əbədi mənsəbinə – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə doğru yönəlir.
R.Rza xalqımızın tarixini tez-tez, qürurla vərəqləyən, adət və ənənələri, bunlarla bağlı olan poeziya nümunələrini, ümumən xalq məişətini, xalq dilini çox gözəl bilən bir sənətkardır. Xalqın tarixinə səyahət edəndə, igid və qəhrəman oğullardan danışanda, sənət incilərini təhlil eləyəndə onun sevgisi daha kükrək və qanadlı olur. «Yeni yaradıcılıq qələbələrinə doğru». Dəfələrlə eşitdiyimiz bir başlıq. Kitabın tərcümeyi-haldan sonrakı səhifələrinin davamı...
Adama elə gəlir ki, o, bəzi məruzəçilər kimi Azərbaycan yazıçılarının Naxçıvanda keçirilən plenumunda hərəni bir ovuc tərifləyəcək, bir çimdik tənqid edəcək, sonra da ümumi şəkildə sənətin qarşısında duran vəzifələrdən danışacaq - yeni yaradıcılıq qələbələrinə doğru!
O, bu yolla getmir. Əvvələn, ona görə ki, o, Naxçıvana gəlib. Bura Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocaqlarından biridir. İkinci tərəfdən də ora gələn, onu təsəvvür edən dərin bədii publisistika ustası olan şairdir. Bu şair, şair vətəndaş o tay-bu taylı iki Azərbayanın ayrılıq yarasını tənzif kimi sarıyan Arazı görür. Araz bu torpağı yalnız üstdən ayırıb, fikrimizə, arzu və istəyimizə isə sədd çəkə bilməyib. Həm də bu torpaq altdan möhkəm süxur qatları ilə bir-birinə bağlıdır. Nə qədər dartılsa da qopan deyil.
R.Rza bunları elə məharətlə, elə obrazla təsvir edir ki, adamın nifrəti-qəzəbi, sevinci-məhəbbəti, dərdi-kədəri öz yerini tez-tez bir-birinə verir. Diqqət edin: «İlanlı dağ elə bil ki, nəhəng bir qurğuşun fəvvarəsidir. Qüvvətlə göyə qalxıb, sehrkar bir əlin hərəkəti ilə birdən donub havada qalmışdır».
O, Naxçıvanda yaşayan yazıçıların əsərlərinə diqqətlə, qayğı ilə qiymət verir, yol göstərir. Eyni zamanda o, Naxçıvanın tarixi şöhrəti və müasir yüksəlişi ilə yanaşı, bugünkü həyatındakı nöqsanları da qeyd edir.
Şəhərin müəyyən tarixi-coğrafi icmalını vermək, mədəniyyət tərcümeyi-halını, ədəbi mühitini yüksək səviyyəli bir dillə təsvir etmək cəhətdən Naxçıvan haqqında bu qeydlər elmi-bədii publisistikanın ən yaxşı nümunələrindən biridir.
R.Rza tez-tez səfərdə, səyahətdə olur. Çox halda onun səfər dəftəri şerlə, xatirə və qeydlərlə dolu gəlir. Onun ərəb ölkələrinə səfərdən gətirdiyi «Uzaq ellərin yaxın töhfələri» xatirə-qeydləri azəri oxucularına ənə yaxşı töhfədir. Əslində o, nə xatirədir,nə də qeyd. Zamanın hökmü ilə parçalanıb didərgin düşmüş, İraqda məskən salıb yüz illərlə məktəbsiz, mətbuatsız öz dilini yaşadıb qoruyan azəri türklərinin xalq poeziyası haqqında ən yaxşı tədqiqat əsəridir.
Qərib diyarda birdən tanış nəğmə, bayatı eşidən şairi xoş heyrət bürüyür, sevinir, gözləri yaşarır. İraq sözü onun yadına «fəraq» sözünü salır. Fəraq sözünə isə poeziya ömrü verən, bəşəri hicran və kədərlə, sevgi və həsrət telləri ilə insan hisslərini bir-birinə düyünləyib yaşadan Füzuli deyilmi?
Azərbaycan poeziya silsiləsi zirvələrindən biri - Füzuli XVI əsrdə bu xoryat və manilərdən nəğmə içmiş, həm də öz nəğməsini Kərkük poeziyasına içirtmişdir. Nəyə görə deyirlər ki, xalq ölməzdir? Əslində ölməyən insan varmı? Yox! Ona görə bütün halda xalq ölməzdir ki, o, bütün istedadını poeziyada, memarlıqda, rəssamlıqda, musiqidə və ya başqa sənətdə əridib, bir və bir neçə sənətkara bağışlayır. Onun fikri, əməlləri sənətə qovuşur. O ölmür, şəhər olur, yol olur, nəğmə, musiqi olub yaşayır.
Xalq gedir, Füzuli qalır. Füzuli qalır - xalq qalır.
Buna görə də təsadüfi deyil ki, R.Rza Kərkük xoryat və manilərini araşdırarkən Füzuli cazibəsindən uzaqlaşa bilmir. Bir çox xoryat və manilərin müəllifi Füzuli hesab edildiyi də təbiidir. Burada nədənsə mənim yadıma «gözdən uzaq, könüldən iraq», «qada səndən iraq olsun», «iraq səndən», «iraq bizimkilərdən» və s. kimi məsəl və xalq ifadələri düşür. Adama elə gəlir ki, «iraq düşmək» «iraq olsun» və s. sözlər azərbaycanlıların İraqa köçməsi, uzaq – iraq bir diyarda həsrətlə yaşaması ilə əlaqədar meydana gəlmişdir.
R.Rza Kərkük xoryat və manilərini Azərbaycan bayatıları ilə yanaşı təhlil edir. Əslində bunların çoxu bir-birinə əkizdən də yaxındır. Yalnız bir-iki söz dəyişikliyinə uğramışdır. Onun da «günahları» bu nəğmələri yaşadan yaddaş və arabir oxuyan dildir. «Əkiz» xoryat, mani və bayatıların taleyi belə olmuşdur. Bununla belə, öz qatarından ayrı düşmüş durna kimi, doğma elindən, elatından ayrılan adamlar da öz nəğməsini yaratmamış deyildi. Bu nəğmələrin bir qismi öz qədim ənənəsi üzərində təməl daşı qoyub, digəri də yerli şəraitlə, ətraf mühitlə, onun təzyiqi, hadisələri, toy, yasları ilə bağlı şəkildə meydana gəlirdi.
Dilin təzyiqə qarşı müqavimətini, təsirə qarşı əks təsir, korroziyaya qarşı cilalanma qüvvəsini heç bir varlığın gücü ilə müqayisə etmək olmaz. Min illərin gülşadı – tufanı, isti-soyuqu ondan cüzi qəlpələr qopara bilir. Dilin əsası, kökü qalır. Onu saxlayan müqavimət gücünün çox faizi də poeziyanın payına düşür.
R.Rza xalq poeziyasının bu gözəl nümunələrini folklorşünas kimi ustalıqla, incəlikə təhlil edib, ən xırda düyünlərini belə açıb çözələməyi bacarır. O, xalq dilinin incəliyindən, kəsərindən, tutarından zövqlə istifadə edir; bəzən adamın yadına babaların, nənələrin işlətdiyi indi «arxaikləşib» atılan sözlərin danışıq və deyiliş formalarını salır. Hətta bizə məlum olan sözlərə şəkilçi və ya ön söz artırmaqla peyvənd ifadələr düzəldir. Bunlar dilin imkanına xələl deyil, təzəlik gətirir. Dediyimiz keyfiyyətləri «Uzaq ellərin yaxın töhfələri»ndə də görürük. Burada onun elmi dünya görüşü, xalq ədəbiyyatı biliyi ilə cəsarətli şair fantaziyası birləşir.
Qəribədir, bizim bayatılarda olduğu kimi, xoryat və manilərdə də dağlarla bağlı olan hicran notları çoxdur. Bunun səbəbi nədir? Bunlar ənənədən gəlir, yoxsa dağlar Kərkükdə də görüş və vüsala qədimdən bəri sədd olmuşdur?
Burada, əlbəttə, ənənədən gələnlər daha çoxdur. O biri tərəfdən də Azərbaycanın coğrafi mövqeyi elədir ki, onu hər yerdən dağ silsilələri əhatə edir. Şübhəsiz ki, yol və nəqliyyat vasitələrinin qədim səviyyəsində dağlar müəyyən mövsümlərdə görüşlərə, vüsallara, iqtisadi-mədəni əlaqələrə sədd idi. O zaman təbii olaraq dağlar haqqında nəğmələr, bayatılar qoşulur, onu bəzən insafa-mürvətə çağırırdılar. Bizim bayatı və xalq şerimizdən:
Qarlı dağlar gəlib düşdü araya,
Qalmışam qürbətdə a yana-yana.
Və ya:
Dağlar, bölgəli dağlar,
Dibi kölgəli dağlar.
Gözüm yollarda qaldı,
Nə vaxt el gəli,dağlar?
Kərkük nəğmələrindən:
Dağlar dağladı məni
Görən ağladı məni.
Və ya:
Dağıt üzə,
Zülfünü dağıt üzə.
Qorxmursan bir ah çəkəm,
Döndərəm dağı düzə?
kimi onlarla nümunələr misal gətirmək mümkündür.
R.Rzanın dediyi kimi: «Elə manilər, bayatılar var ki, adam onları oxuyanda hündür dağa qalxmış kimi həyəcandan, təsirdən nəfəsini dərmək, köksünü yenidən hava ilə doldurub, duyduğu zövqü canına yaymaq istəyir».
Bu xoryat və maniləri yaradan xalq, onların ilk müəllifi olan bu və başqa fərd dəfələrlə zamanın burulğanına düşüb, çox şeyini itrmiş, qəlbinin çox istəyini dəfn eləmişdir. Bəlkə də bu nəğmələr, incilər, gövhərlər o didərgin, cəlayi-vətənlərin, müxtəlif tarixi-coğrafi səbəblərin dartımı ilə İraqa gələn azərbaycanlıların yeganə varıdır ki, talana, sürgünə, tarixin şum-pərşumuna məruz qalmamışdır.
Oxu tər,
Kamanı tər, oxu tər.
Atma könlüm evinə,
Qəm tünlükdər, ox itər.
Yaxud:
Ox atdı, məni vursun
Sinəmdə oxu yandı.
R.Rza, «bu alovlu könül qınarsan» qeyri-adi təşbehli, incə düzümlü sənət nümunələrini təhlil ələyindən elə zövqlə, ustalıqla keçirir ki, istər-istəməz onu yaradan xalqın istedadı qarşısında baş əyirsən.
«Mənim fikrimcə...» kitabının çox hissəsini şairin müxtəlif illərdə yazdığı məqalələr, ayrı-ayrı sənətkarlar haqqında bəzən geniş təhlilli, bəzən qısa söz, gənc ədəbi qüvvələr barədə uğurlu yollar, ədəbiyyat və sənətin cürbəcür sahələrindən hesabatlar və məktublar təşkil edir.
Təəssüf ki, bunların tərtib, yaxud düzülüşündə müəyyən bir sistem gözlənilməmişdir. Əvvəl düşünürsən ki, yəqin müəllif və redaktor əsərləri yazılmış tarixi ardıcıllığı ilə tərtib etmək istəyirlər. Səhifələri diqqətlə çevirirsən – yox, belə deyil. V.Mayakovski haqqında yazılan bir neçə məqalənin düzülüşünə diqqət yetirək. Əvvəl «Gəncliyin sevimli şairi» adlı məqalə gəlir. Ardınca vəfatının 25 illiyi, sonra 19 illiyi, daha sonra isə 20 illiyi münasibəti ilə yazılan məqalələr verilir. İki məqalədən sonra A. İsaakyan haqqında məqalə araya girir. Yenə Mayakovski haqqında, yenə iki məqalə araya girir. Nəhayət, yenə Mayakovskidən. Bəlkə bunlar oxunu asanlaşdırmaq xatirinə edilib? Yox! Sadəcə olaraq kitab redaktoru müəlliflə birlikdə müxtəlif səpkili əsərləri xronoloji və yaxud tematik cəhətdən sistemləşdirməyib. Yaxşı olardı ki, bütün əsərlərin yazılış tarixi saxlanaydı və elə kitab bu prinsiplə də tərtib olunaydı. Onda müəllifin ədəbi-tənqidi görüşləri, elmi-publisistika yaradıcılığının inkişaf mənzərəsi daha aydın görünərdi. Bu, oxucu üçün də, ədəbiyyat tarixi üçün də lazım idi.
Şair-sənətkarın varlığa münasibəti təkcə onun şer yaradıcılığında deyil, məqalə və çıxışlarında, publisist qeydlərində də təzahür edir.
Bu təzahür Aristofan, Nizami, Nəvai, Rustaveli, Nəsimi, Füzuli, M.F.Axundov, Puşkin, Lermantov, Şevçenko, Tolstoy, Sabir, Qorki, Mayakovski, Cabbarlı, M.S.Ordubadi, Ü.Hacıbəyov, H.Hüseynov, A.İsaakyan, S.Vurğun, S.Rüstəm və başqa sənətkarlarla münasibətdə, bəzilərinə həsr olunan ətraflı məqalədə, digərləri barədə epizodik xatırlamada meydana çıxır. Onların hər biri haqqında R.Rza özünəxas şair ehtirası və həm də ədəbiyyatşünas meyarı ilə danışır. Sənətkarlar haqqında yazılan məqalələr xüsusilə o cəhətdən maraqlıdır ki, müəllif onların bir çox cəhətlərini «gözdən yayındırır», əsasən sənətkarlıqla bədii təcrübə ilə bağlı olan cəhətlərini nəzərə çarpdırır.
Klassik və müasir dünya sənətinin qabaqcıl ənənə və novatorluğundan danışmaq üçün gərək onları bir mütəxəssis kimi özünə predmet eləməyi, lüğətsiz oxumağı bacarasan. Dəfələrlə deyilmişləri yenidən çeynəmək, bədii obrazlarla vasitəçi vasitəsilə «danışmaq bacarığı» ilə də yazanlar, hətta elmi ad alanlar olur. Böyük sənət, böyük sənətkar həmişə böyük şərhə möhtacdır. O özü axtarır, görür, kəşf edir, adamlara xəzinə açarı bağışlayır. Bu xəzinə açarına yiyələnənlərin heç də hamısı bilmir ki, insan ömrünün bu mənəvi nemətləri sənətkar fikrinin hansı qatlarında tapılır və onun «istehsal üsulu» nə kimi çətinliklər üzərində qurulur. Bu ad-şöhrət sahibləri ömür itirmək bahasına ömür qazanır, əzablar bahasına xoşbəxtlik, ölüm bahasına həyat tapırlar. Bunların bu sənətkarlıq sirlərini bilmək onlara məhəbbəti birə-beş artırır. «Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam» - deyən şairin özündən razılığına, mənəvi ucalığına bax! O hiss etmirmi ki, dövrəsində əli qəfil qılınclı «mənəm-mənəmlər» yaşayır, yolu xəndəkli xəyanətlər onu qonaq dəvət edir, harın fatehlərin qan gölünə bənzər gözləri batırmağa bir ucalıq axtarırlar? Bəli, bilir, fərqinə varmır, onun ağlı riyazi hesablamalar mərkəzi deyil, məhəbbətlik və qəhrəmanlıq, mübarizə və qürur meydanıdır. Mütiliklə istedad, yüksəlişlə gözüqıpıqlıq, qorxaqlıqla qələbə tərs mütənasibdir.
R.Rza yaradıcılığı sevdiyi, öyrəndiyi, tərcümə etdiyi dünya klassikləri ilə onların öz dövründə görüşür, öz dövrünün tələbatlarını onlardan istəmir, yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətlərini tapıb üzə çıxardır; bəşəri rəngləri seçir, yanlış naxışlara da diqqət yetirməyi unutmur. Ayrı-ayrı sənətkarlar haqqında həmişə geniş danışıb ədəbi təhlil vermir. L.Tolstoy haqqında səhifə yarımlıq söz onun obrazını bu sətirdə çox gözə çəkmişdir: «O sanki öz epoxasını ovcunda tutmuşdu...»
O, bəzən bir sənətkarın yubileyi, qəflətən ölümü və ya yeni kitabının nəşri ilə əlaqədar qısahəcmli, miniatür, mənsur şer təsiri bağışlayan məqalə və ədəbi parçalar da yazır.
Onun nəzəri fikrinə bir söykənəcək, əyani bir vasitə lazım olanda tez-tez Füzuliyə, Mirzə Fətəliyə və Sabirə müraciət edir. Hamımıza yaxşı məlum olan Sabir sənəti R.Rzanın bir çox təhlil və mülahizələrində yeni-yeni çalarlarını, hələ təsvir olunmamış vulkanik proseslərini büruzə verir.
V.Mayakovski haqqında çox yazılmışdır. Lakin R.Rza Mayakovskini təkcə tərcümə edib, ondan bir tərcüməçi kimi danışmamışdı. Dövrünün hər bir böyük və kiçik məsələlərini mövzu edib şerlərinə hopduran, qoluna-qıçına sarınmış zəncirvari tənə və təhqirləri qırıb atan, əsri heç vaxt çiyinlərindən düşürməyən bu poeziya mühəndisi R.Rzanın məqalələrində eyni əzəmətlə danışır.
Zavod kimi, səadət istehsal edən şairin emalatxanası nə qədər rəngarəng, əlvan əsərlərlə doludur!
R.Rza bu məqalələrində V.Mayakovskinin bütün sex və laboratoriyalarını gəzmiş, poetik sirləri, poetik ixtiraları, ona məhəbbəti həssas bir şair qələmi ilə təsvir eləmiş, yaradıcılığının çox məlum sirlərini açmışdır. Bu cəhətdən Azərbaycanda V.Mayakovski haqqında ən yüksək səviyyəli, praktiki əhəmiyyətli, elmi dəyərli məqalələr yazılışında birincilik R.Rzaya verilməlidir, - desək, səhv etmərik.
R.Rzanın sənətə münasibəti təkcə ədəbi əsərlərdən, şair və nasirlərdən mövzu almır. O, eyni zamanda, bizim dünya meydanına çıxmış musiqi əsərlərimizi sevə-sevə təbliğ edir, rəssamlarımızın əsərlərini duyur, onları vurğunluqla təhlil edir və qiymətləndirir.
Onun səsi sülh uğrunda mübarizədə də eşidilirdi. Bu səs müxtəlif salonlardan gəlir, efirə yayılır, qəzet, jurnal, kitab səhifələrində siyasi-publisist yazılara dönür. Bunlar şairin vətəndaş qayəsi, məsləki və yüksək insani amalı ilə bir yoğrulur, bir dil açır, bir axar istiqamətində özünə məcra tapır. Dünyamızın keşiyində duran, balacalarımızın yuxusunu qoruyan, babalarımızın yüksək qəhrəmanlığa, mərdliyə, kişiliyə səsləyən adət və ənənələrini hifz edən insanlara sevgi hissi, beynəlxalq imperializmə lənət dalğası R.Rzanın publisistika yaradıcılığının ayrılmaz hissəsidir.
Vətən mücərrəd məfhum deyil, vətən bütün kəndin, şəhərin təbii sərvətləri, maddi-mənəvi nemətləri, onlara sahiblik edən vətəndaş insanları ilə vətəndir. Hər çay da, hər bulaq da, hər ağac və hər quş da vətənin bir hissəsidir. Odur ki, vətəndaş Vətən keşiyində ucalır, Vətən vətəndaş sevgisində müqəddəsləşir.
Azərbaycanın əlverişli təbii şəraiti və yaxşı iqlimi burada bir çox nadir bitki, quş və heyvan növlərinin inkişaf tapmasına imkan yaratmışdır. Təəssüf ki, bu relikt bitkilər, nadir quşlar indi bəzi yerlərdə son nəğmələrini oxuyurlar. Elə quşlar var ki, onların bəslənib, böyüdülüb qoruğa çıxması ilə vurulub yerə sərilməsi bir olur.
R.Rzanın «Qanun hamı üçündür» çağırışı indi respublikamızda mühafizə təşkilatları yarandığı, Elmlər Akademiyasının coğrafiya institutunda təbiət mühafizə şöbəsi açıldığı bir zamanda daha aktual səslənir. Onu çaylarımızın, göllərimizin qorunmasına, Xəzərin nadir balıq sərvətinin mühafizə edilib, təmiz suyunu çirkləndirməkdən saxlamaq məsələsinə də şamil edə bilərik.
«Mənim fikrimcə...» kitabında bir neçə məqalə gənclərin yaradıcılığına həsr edilib. Həmçinin, gənc yazıçılara məktub formasında yazılmış bəzi məqalə-cavablar da kitaba daxil olub. Bu məqalə və məktubların birinci məziyyəti onların dərin məzmunudur. Digər tərəfdən, məqalələrin açıqlığı, səmimiliyi təbiidir. Səxavətli tərifi də əsirgəmir, sərt tənqidi də.
Əlbəttə, müəlliflə mübahisəyə girib, bəzən onun bu və digər mülahizə və hökmü ilə razılaşmamaq da olar. Demək olar ki, sizin səxavətlə təriflədiyiniz, yaxud ümid bəslədiyiniz müəllif bizim rəyimizcə ümidsizdir. O isə deyə bilər ki, mənim fikrimcə, belədir. Siz öz fikrinizdə qalın. Ədəbiyyatda öz zövqünü başqalarının zövqünə hakim eləmək, şübhəsiz, sənət yolu deyil.
R.Rza bəzi gənclərə üslubi cəhətdən üstünlük verir. Zənnimcə, hər bir müəllimin bu və digər şagirdə fərdi yanaşma metodu onun sinfə ümumi nəzərini buxovlamamalı, fikrini başqalarından yayındırmamalıdır. (Hətta «əlaçı», «yaxşıçı» olmasalar belə). Bir də müəyyən vaxt əlaçı kimi diqqət cəlb eləyənlər, sonralar müvazinətini itirə də bilərlər. Gənclik mühitində belə yerdəyişmələrə çox təsadüf olunur.
Ədəbi nufuz olan, xalq imtahanından keçib ağsaqqallaşan yazıçıdan hamı səmimi, obyektiv qiymət umur. O, bu imkanlara malik olsa da, olmasa da umu-küsü edənlər öz inadında qalır.
R.Rza yaşıdlarının bir çoxuna örnək olacaq zəhmətkeşliklə gənc yazıçılar haqqında söz deyir, məqalə yazır, məktublara cavab verir, «uğurlu yol» diləkləri ilə onları mətbuat səhifələrinə çıxarır. Hətta çoxumuza məlumdur ki, o, bəzən gənc müəlliflərlə oturub işləyir, kitab redaktələyir, ön söz yazır. «Geniş yollara çıx», «Yaxşılar və müxtəliflər», «Qayğı sözü və qayğı özü», «Yolun çətinliyi səni qorxutmasın», «Ümid və arzular», «O, şairdir», «Şairlik ciddi sənətdir» məqalə və məktubları belə bir zəhmətin, qayğı və tələbkarlığın məhsuludur.
Onun vaxtilə gənc şairlər haqqında yazarkən ümumi qənaəti bu idi və bu qənaət öz hökmünü indi də saxlayır ki, hələ şer yazmaq, lap elə yaxşı yazmaq o qədər də hünər iş deyil. Hünər odur ki, bu yaxşılar çoxluğundan öz istedad bayrağını qaldırıb, «yaxşılar naxışı» olmağı bacarasan.
R.Rza fikrində, əqidəsində möhkəm, səbatlı, bitkin xarakterli gəncləri alqışlayır. «İkiüzlü sac əppəyi» olanlara eyham və vurğularında sərt nəzərlə baxır.
Zaman dəyişib inkişaf elədikcə biz yeni ölçü vahidi, meyar tərəzisi axtarırıq. Dünənin yaxşı olan çox şeyi yenə də yaxşıdır. Ancaq dünənin məhsulu olduqda onu öyrənməli, sevməli, təbliğ etməliyik. Lakin o «istehsal üsulu» o zamana məxsus idi, onun ixtiraçılarına, fəhlə və zəhmətkeşlərinə alqış! Bu günün öz mövzusu, öz sənətkarı, öz ifadə, nitq forması var.
R.Rza yazır: «...Novatorluğu xarici formada görənlər elə bilirlər ki, müəyyən heca, əruz vəzni ilə, ya sərbəst yazılmış sətirləri yerli-yersiz qırıb pillə-pillə düzməklə məsələ bitir. Unudurlar ki, novatorluq bədii idrak, sənətkarın dünyagörüşü, həyat hadisələrinə münasibəti ilə bağlıdır...
Novatorluğun yalnız formada bədiiliyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Eyni zamanda, formanın, hətta xarici formanın, onun ayrı-ayrı elementlərinin mündəricə ilə əlaqəsi olmadığını, heç bir emosiya, təsir gücünə malik olmadığını düşünmək doğru deyil.
«İş vəzndə deyil» demək, vəzni təsadüfi bir şey, «bitərəf element» elan etmək doğru deyil. İndi ibtidai məktəbdə oxuyan uşaqlar da bilir ki, bədii əsər məzmunla formanın vəhdətindən yaranır. Bu vəhdətdə həlledici məzmundur. Forma məzmuna görə müəyyənləşir. İş misraları qırmaq, onları alt-alta, pillə-pillə, yaxud bir boyda, bir biçimdə düzmək deyil. Fikir, duyğu, ifadə tərzi yeni, orijinal olmalıdır. Müəyyən konservatizmə qapılanlar, ifadələr, sözlər, bənzətmələr dairəsində ilişib qalanlar, hər yerdə, həmişə işlənib kəsərdən düşmüş, fikrə çidar olan qafiyələrin əsiri olub təkrar və təqliddən irəli gedə bilməyənlər var...».
Ənənə, novatorluq barəsində onun hökmü qəti və inamlıdır. Bu inam həqiqətə doğru gedən, onu yalnış müddəalardan qoruyan sənətkar fikrindən, sənətkar dünyagörüşündən öz mənbəyini götürür. Burada əlyeri qoymaq, ikibaşlı danışmaq meylləri yoxdur.
O, sənətin obyektiv qanunlarını «donub heykəlləşmiş» hökmlər şəklində deyil, daim hərəkətdə olan, hər dövrdə öz nizamnaməsində müəyyən dəyişikliklər aparan canlı estetik varlıq donunda görür. Öz subyektiv mülahizə və atmacalarını da bu bünövrə üzərində dayanarkən deyir. Gənc yazıçıların yaradıcılığına bu nəzərlə baxır, onlara tövsiyə və məsləhət qədəhini bu sağlığa içirmək istəyir.
R.Rza ədəbiyyatımıza kükrək bir ilhamla gəlmiş Əli Kərim haqqında bir neçə məqaləsində qayğı və inamla danışmışdır.
Bu yaxınlarda aramızdan vaxtsız getmiş, parlaq istedadı ilə fikrimizə, poeziya yaddaşımıza həkk olunan bu şair nə qədər də qayğı və məhəbbətə, həqiqi qələm təhlilinə möhtac idi. Onun şerləri, poemaları hamar qəlibdən, ötəri həvəs və çap olunmaq hərisliyindən doğmamışdı. O, çətin yazırdı, az yazırdı, yaxşı yazırdı. Hələ ilk addımlarından Ə.Kərim heyrət doğuran poetik ixtiralarla mətbuata çıxır, az-az görünür, az danışır, tərifdən qaçırdı. R.Rza müxtəlif adlar çoxluğunda həmişə onu ayırır, şerlərindəki təravəti, yeni forma və məzmun keyfiyyətlərini açıq ürəklə tərifləyir.
«Mənim fikrimcə...» kitabı bütün oxu prosesində, bəzi xırda qüsurları istisna edilərsə, oxucunu cəlb edir, elə yeni, inandırıcı duyğularla müsahibləşdirir ki, istər-istəməz deyirsən: bizim də fikrimizcə...
Bu keyfiyyət kitabın hansı səhifələrində daha qabarıq gözə çarpır? O səhifələrdə ki, şair öz kəsərli elmi-bədii və publisist qələmi ilə xalqımızın tarixindən, onun ölməz sənətindən, bu sənəti yaradan nəhəng simalardan danışır. O səhifələrdə ki, şair fikrimizi bir ömrün keçdiyi yollarla geri qaytarır, ətirli, gülşənli həyat lövhələri, gürşadlı-vahiməli həyat hadisələri ilə qarşılaşdırır. Müəllif bu yolun həm mürəkkəb, həm də aydın oxunan xatirəsini yaradır. Bu xəritə yalnız ona məxsusdur, onun hadisələrə yanaşma metodundan, dərketmə, qəbul və inkaretmə nəzərindən şərti işarələr almışdır.
Nəhayət, kitaba ümumi halda xas olan müsbətlik budur ki, hər bir əsərdə ya kiçik olsun, ya böyük, yazıçının heç kəsə bənzəməyən üslubu var. Kitabın üstündə müəllifin adı yazılmasaydı belə, R.Rzanın özünün olan təzə geyimli-formalı, ağır çəkili-ləngərli yazı xətti hər hansı səhifədə kimə məxsusluğunu gizlədə bilməzdi. Onun bu sahədəki yaradıcılığı hadisə və əşyaları yeni biçimdə, təzə rəngdə oxucuya təqdim eləmək cəhətdən poeziyasının davamıdır. Poeziya dilində, şer formasında deyilməsi mümkün olmayan fikirlərin başqa janrın sərbəst imkanı ilə oxucuya deyilməsidir.
«Mənim fikrimcə...» kitabı sənətimizin dünəninə və bu gününə ağıllı nəzərdən, müasir baxışdan yaranmışdır. Burada uzun illərin poeziya ağırlığını çiynində aparan görkəmli sənətkarın daha başqa imkanları açılır, fikirdən həqiqət, həqiqətdən fikir yaradır, bunlar eyni bir axarla ədəbiyyatımızın zənginliyinə doğru yol alır, vahid məcra tapırlar.
Kitabı oxuyub başa çıxır və qatlayıb deyirik: bizim də fikrimizcə...
1969