AŞIQ ƏLƏSGƏR YÜKSƏKLİYİ
Aşıq Ələsgər Azərbaycan poeziyasının üfüqündə əzəmətli görünən qarlı-buludlu zirvələrdən biridir. Zamanın ən tutqun havalarında belə parıltısını itirməyən, yol azanlara bələdçilik edən, yar itirmiş didərgin aşiqlərə qoynunda yer verən bu ucalıq timsalının «mütləq hündürlüyünü» təyin eləmək çətindir. İllər ötdükcə el ədəbiyyatının, aşıq sənətinin sənət «süfrəsinə» tökdüyü boyaların saflığını müəyyən etmək üçün Ələsgər müqayisə vahidi və meyarı olur. Aşıq Ələsgər Dədə Qorquddan başlayıb gələn ozan-aşıq ədəbiyyatını ustalıqla mənimsəmiş və bu ədəbiyyatın hələlik keçilməsi mümkün olmayan söz köhləninin cilovunu əlində möhkəm saxlamışdır.
Məlumdur ki, Aşıq Ələsgər sadəcə çalıb-oxuyan aşıq deyildir. Aşıq Ələsgər qüdrətli söz ustası, saz ustası idi; yeni şerlərini xalqa çatdıran, uzun qış gecələrində məclis aparan, yüzlərlə, minlərlə savadsız kəndliyə əxlaq, mənəviyyat, xeyirxahlıq, gözəllik dərsi deyən müəllim idi.
Ələsgər sazı, Ələsgər sözü Azərbaycan xalqı üçün bir əsərə yaxın böyük bir ədəbiyyat universiteti rolunu oynamışdır.
Ələsgər mənim ilk poeziya əlifbam, ilk ədəbiyyat müəllimim olub. Aşıq Ələsgər «kursu»nu mənə ilk dəfə heç bir əlifba – hərf tanımayan savadsız anam oxuyub. O, darayıb cəhrənin yanına yığdığı əlçim yunu iyə düyünlər, cəhrəni fırladıb səsini yoxlar və yoluna davam edərdi... Əvvəl sinəsində gumuldanan nəğmə yavaş-yavaş avaz alar, cəhrənin səsini batırardı:
Axşamdan yağan qar çıxıbdı dizə,
Kəsilib bulaqdan yolu qızların...
Onu da deyim ki, anam xoşuna gələn aşıq şerini, kimin olur-olsun, Aşıq Ələsgərin adına oxuyardı.
Pəncərədən boylanardım. Doğrudan qar qurşağa çıxıb. Yol-riz bağlanıb. Bulaqdan su gətirən qızlara yazığım gələrdi. Bütün bunları aşıq hardan bilirmiş?
Gedirdim, güzarım düşdü bulağa;
Ovçu bərəsində maralı gördüm.
Yatıb inildəyir, durub boylanır;
Bir neçə yerindən yaralı gördüm.
Nəhayət, son beytdə sənətkar harayı qulağı batırır, əliqanlıları haqq, ədalət qarşısında cavab verməyə çağırır:
Ələsgərəm, çaylar kimi çağlaram,
Ananı baladan aralı gördüm.
İndi də bu şeri oxuyanda qanına boyanmış balalı maralın iniltisi, göz yaşı otağıma dolur, yuxumu qaçırır və ittiham dolu nidaya dönür.
Yenə də bulaqdan, bulaq başından söz açan misralar:
Qazdır məzarımı çeşmə başında,
Sal sinəm üstündə yol, incimərəm.
Azərbaycan kəndini, dağlıq mühitini və gündə on dəfələrlə bulaqlara gedib gələn qızları göz önünə gətirin! Aşıq razıdır ki, bulaq başında dəfn olunsun, sevgilisi gündə neçə yol qəbrinin üstündən cığır salsın. Əlbəttə, bu, eşqinə cavab ala bilməyən nakam aşiqin son qərarıdır. Böyük ispan şairi Qarsia Lorkada belə misralar var: «Mən öləndə ayaq üstə dəfn edin, qoy sevgilim görsün ki, ölümümlə də onun yolunu gözləyirəm».
«Dağ», «Dərə», «Çay»,«Bulaq», «Yaylaq», «Körpü», onu əhatə edən, gündə neçə yol qarşısına çıxan bu kimi obyektlər dəfələrlə Aşıq Ələsgərə mövzu qaynağı olur. Onun şerlərində bunlara təkrar-təkrar müraciət edilir. Ələsgər dağlarla dostluq-yoldaşlıq edir, dağları dəfələrlə «oxuyub əzbərləməkdən» doymur. Bu dostluq-yoldaşlıq söhbətlərinin heç birində şair özünü təkrarlamır.
Bir gün dağı belə görür:
Ağ xalat bürünər, zərnişan geyməz,
Heç kəsi dindirib kefinə dəyməz,
Sərdara söz deməz, şaha baş əyməz,
Qüdrətdən səngərli, qalalı dağlar...
Başqa gün belə:
Hanı mən gördüyüm qurğu büsatlar,
Dərdiməndlər görsə tez bağrı çatlar.
Mələşmir sürülər, kişnəmir atlar
Niyə pərişandı halların, dağlar?
Böyük sənətkar təbiətə seyrçi deyil, insan sevinci, insan qəmi-kədərini ifadə edən əhval-ruhiyyə duyumu ilə baxır.
İgid nərəsindən, güllə səsindən
Dəyməmiş tökülür kalların, dağlar.
... Anamın nəğməsi tez-tez ahəngini dəyişər, kövrələr, incələr, məni dağdan arana, arandan dənizlər arxasına, qəriblər sorağına, nakamlar toyuna, kasıblar qapısına aparıb çıxarardı. Bir də görərdim ki, anamın gözü dolub, ağlayır. Nə idi bu ağlamaq, nə idi bu göz yaşı?
Məsələ ondadır ki, Aşıq Ələsgəri oxuyub keçmişi, ulu babaları, öz əcdadını xatırlamamaq mümkün deyil. Keçmiş ömür-gün təəssüratı, bunları araşdırmadakı fəlsəfi işıq, əxlaqi nəticə, həmçinin, həzin bir kədər insanı düşündürməyə bilmir.
Aşıq musiqisi tarixindən yetmiş iki saz havası məlum idi. Aşıq Ələsgər bunlara əlavələr eləmiş, «hibridləşmələr» aparmış, yüzdən artıq hava çalmışdır. Bunların hamısı xalqın sevinc-qəm, ayrılıq-vüsal, qələbə-məğlubiyyət tarixini əbədiləşdirib saxlayan sehrli rənglərdir.
Sənətkar keçmişi xatırladır, bu günü göstərir, diqqəti gələcəyə yönəldir. Bütün bunlar ona görə Azərbaycan xalqına doğma hisslərdir və Aşıq Ələsgəri ona görə ağızdan-ağıza əzbərləmişlər ki, o, mürəkkəb həyat hadisələrini sıxıb əzmiş, ələmiş, xalqın başa düşəcəyi tərzdə poeziya dərsi keçmişdir.
Aşıq Ələsgər yaradıcılığında qədim şərq poeziya məktəbindən, ənənədən gələn, ərəb-fars sözləri üstündə qurulan dil mürəkkəbliyi yoxdur. O, xalqın içindən çıxıb, xalq üçün yazıb, xalq üçün oxumuşdur. Onunla yaşıdlar, həmsənətlər, ustadlar, şəyirdlər də olub ki?! Bunlar da xalq içindən çıxıb, xalq üçün oxumurdularmı? Bəli, belə idi! Ancaq Ələsgərin taleyi onda gülmüşdü ki, təbiət ona böyük istedad vermişdi. O, yüksək sənət dilinə mükəmməl bələd olan bəxtiyar sənətkar idi.
Deyirlər, onun yazı savadı yox imiş. Axı qədim şərq məktəblərində ərəb əlifbasında əvvəlcə oxumağı, sonra yazmağı öyrədirdilər. Bəlkə oxu dərsindən sonra yazı dərsinə vaxtı olmamış və ya tale imkan verməmişdi. 85 yaşlı qocaman Aşıq Şəmşir deyir: «Aşıq Ələsgər çox yaxşı yadıma gəlir. Atamın dostu idi. Yaza bilmirdi. Şeri «yaddaşına yazardı». Bir dəfə oxuyan kimi aşıqlar, xiridarlar əzbərlər və beləcə də yayardılar».
Əlbəttə, yəqin ki, onun şerlərindən yaddaşlarda torpağa gedəni də olub...
Görünür, yaddaşın yaddaş qüvvəsi, şifahi qavrayış biliyi elə bir qeyri-adi idrakın cazibəsində olmalıymış ki, o, aşıq sənətinin bütün çoxrəngli, müxtəlif formalarını mənimsəsin və öz yeni qoşma, gəraylı, təcnis, dodaqdəyməz, qıfılbənd və s. ilə onu bir addım da irəli aparsın.
Bütün bunlar – yəni Aşıq Ələsgərin özü haqqındakı həqiqətlə yaradıcılığının meydana sürdüyü həqiqət arasında suayrıcı müəmma və elmi şübhə meydana atır.
Bunu Ələsgər deyib:
Dilim qələmimdir, sinəm dəftərim...
Bu da Ələsgərindir:
Gözüm qaldı əlif-beydə, yasində...
Bunlar da:
Yox sazımın nə pərdəsi, nə simi,
Onu çalıb kim tərpədər, nəsimi?
Firdovsi, Füzuli, Hafiz, Nəsimi,
Onlar da yazdığı ayə, məndədi.
Onun şerlərində böyük Nizaminin də adı çəkilir. Yəqin, bu misraların əsrlərdən keçib gələn fırtınası onu da titrədib:
Şerdən ucalıq umma dünyada
Çünki Nizamiylə qurtardı o da.
O, gözünü açandan ictimai zülm və cəhalətin şahidi olmuş, mühitin ağırlığı onun insan çiyninə yüklənib, sənətkar sinəsində düyün bağlamışdı. Aşıq Ələsgərin dəli mizrabı bu düyünü didib-töküb, sazın dilində aləm-aşkar eləmişdi:
Dad sənin əlindən, a qanlı fələk,
Könül həsrət qaldı, yara dəyməmiş.
Köhnə yaram qövr elədi təzədən,
Təbim neştər vurdu, yara dəyməmiş!..
Ələsgər, üsyanın çıxıbdı sandan,
Öldürsən zənburu, əl çəkməz şandan.
Hərcayıdan, müxənnəsdən, nadandan
Nə söz qaldı sənətkara dəyməmiş.
və ya:
İnsan payız ölə, yazda dirilə,
Zimistanda boran-qarı çəkməyə...
Tapdı eşq əlindən xatalar məni,
Qul deyə Həbəşdə satalar məni.
Qoyub top ağzına atalar məni,
Bəlkə canım bu azarı çəkməyə.
Ələsgərin dövründən narazılığı, bəy, xan özbaşınalığına eyhamları, mollanın-qazinin fırıldağından ikrah hissi, adi giley-güzar misralarında ifadə olunmurdu. Böyük sənətkar sənətin yüksək vəzifəsini gözəl duyurdu. Odur ki, bu sənətin yüksək kürsüsündə onun endirdiyi söz şapalağına div canlı düşmən də tab gətirə bilməzdi:
Saxla dili, özün üçün yağıdı,
Aşıq Ələsgərin odlu çağıdı.
Vurar caynağına səni dağıdı,
Göydən yerə parça-parça düşərsən.
Deyirlər ki, hələm-hələm aşıq Ələsgərlə deyişməyə, hərbə-zorba, həcv yazmağa girişməzmiş, belə təmənnaya, gümana düşənlərin çoxu tərksilah edilib, «yal-quyruğu qırxıq yabısına mindirilmişdir». Ağsaqqal, müdrik Ələsgər heç vax meydan sulayan olmamış, sadə, təmkinli sənətkar lovğalanıb meydana atılanları isə sözün «zoğal çubuğu»na tutmuşdu.
Aşıq Ələsgər gözəllik sənətkarıdır. Onun şerlərində nə qədər qız-gəlin, gözəl qadın adları var. Bunların çoxu o zaman aşığın toylarda gördüyü, gəncliyində sevdasına düşdüyü, hansının könlündəsə öz qəlb ocağını işıqlandıran od axtardığı gözəllər idi.
Onları itirəndə aşıq poetik qüvvəsini, daxili təkanını itirir: sözü ovxarlana, könlü işıqlana, sazı köklənə bilmir. «Yar gedəndən din-imanım gedibdi» deyir. Çox səxavətlə:
İncimərəm and içirəm Xudaya,
Qədəm bassa gözüm üstə gözəllər, -
«əzabına» da dözür.
Yox, dayanın, Ələsgəri məhəbbət çarvadarı hesab eləməyin. O, insan adından danışırdı, sevən gənclərin dilmancı, elçisi, sədaqət nümunəsi idi.
Deyirlər ki, Ələsgər ağır təbiətli, təvazökar gözütox bir insanmış. Və deyirlər ki, bu «gözəllər» sərrafı heç vaxt məclislərdə «naməhrəm gözü ilə» gözəllərə baxmamışdır. Məhz buna görə idi ki, Azərbaycan qadınına ən dəhşətli feodal münasibəti dövründə, yad kişiyə «ayrı gözlə» baxanın gözü tökülən zamanlarda belə Aşıq Ələsgərin məclislərindən qadınlar çəkindirilməmişdir. Aşıq bu məclislərdə yenə də müəllim olub dərs demiş, sazın-sözün aşığı ehtirasa gətirən cilovunu əlində möhkəm saxlayıb cavanlı-qocalı, ərkənli-subaylı məclis əhlini ovsunlamışdır.
Məhəbbət onun sazı, sözü üçün yetkinləşmək, gözəlliyi sənətin ali zirvəsinə qaldırıb insan kamilliyinə xidmət edən bir qüdrətə döndərməkdən ötrü lazım idi.
Ülvi məhəbbətin, insan sədaqətinin tərənnümünü yüz illərdən bəri poeziyanın mənzil başına gedənlər üçün açılan ağ yola bənzətmək olardı. Bu yolu daha geniş açmağı, bu yola ən dəli çaylar üstündən körpü qoşmağı, didərgin aşıqları yol azmaqdan qorumağı, sanki, bu sənətkar müqəddəs vəzifə kimi boynuna götürmüşdü. Mübaliğəsiz demək olar ki, Aşıq Ələsgər bu yolda çox müdrik və uzaqgörən, xeyirxah bələdçi olmuşdur.
Yaşı artdıqca, qocalıb piraniləşdikcə Ələsgər zamanın sazağını daha həssaslıqla duymuş; yer üzünün haqsızlıqlarını, hərki-hərkilikləri, qoluzorluluğu, güclünün gücsüzü ayaq altında keçə kimi eşməsini filosof-şair kimi göz-könül dünyasında «əridib sənətləşdirmişdir». Burda aşıq gah humanist məsləhətçi kimi:
«Can» deməklə candan can əskik olmaz,
Məhəbbət artırar, mehriban eylər.
«Çor» deyənin nəfi nədi dünyada,
Abad könlü yıxar, pərişan eylər.
Gah taledən gileyli:
Könlümün şişəsi saqın ki, sınar,
Toxunarsa ayna daşa, dayanmaz.
Əl dəyməmiş yaralarım sızıldar,
Vursan, sinəm üstə maşa, dayanmaz.
Gah da:
Bəylik, küylük, səylik olan məclisdən
Qaç ki, orda xeyir-bərəkət olmaz, -
deyərək, ümumiyyətlə, dünyanın nizamına, «idarə üsuluna» etiraz etmək istəyir. Aşıq ömrünün sonlarında sazının kölgəsinə çəkilib, onun sızıltısını dinləyir, dəyirmançılıq eləyib uşaqlarına bir tikə çörək qazanır, dünyanı «özündən itələyib» cazibəsindən qaçmaq qərarına gəlir. Bu nə dünyadır ki:
Fələk bərhəm edib çox nizamları,
Zülmünən söndürüb yanan şamları.
Hayıf, cavanların gül əndamları,
Mara-mura qismət oldu dünyada.
Bu nə dünyadı ki; «Nə ağıla qiymət qoyur, nə deyilən sözə», «Hərzə danışanla dürr yağdıranı bir-birindən ayırmır», «Nə kamal sərf etsən, qədrini bilmir», «Şamı sübhə, sübhü şama çəkir», bir sözlə, bütün «səxavətini» yem kimi nadanlar sürüsünün qabağına tökür, zülmkarlar «kef-damaq taxtında», zamanın, əsrin şöhrətini əsrlərə-zamanlara aparan qələm sahibləri «qara siyahıda»; daim dırnağı ilə yerin bağrını söküb cəmiyyətə çörək əkənlər həyatın dibində yaşayır. Bu o dünyadır ki...
«Yazıq aşıq, vermə ömrünü zaya,
Dərd bilən can bu yerlərdə tapılmaz»,
«Ədalətxan bu yerlərdə tapılmaz».
«Şövkəti şan bu yerlərdə tapılmaz».
«Ac doyuran bu yerlərdə tapılmaz».
«Dərdə dərman bu yerlərdə tapılmaz».
Bəli, Aşıq Ələsgər dövrünün ən parlaq işığı olmuş, dövranın işığı isə onun üstünə çox az düşmüşdür.
Ələsgər sözün qüdrətini ən uca nöqtəyə qaldırıb oradan əsrinə baxmış; külək kimi zamanın təbiətini darayıb keçmiş, dağ çayı kimi onu doğram-doğram eləmiş, bahar buludu kimi onun yamaclarına söz yağışı ələmişdir.
Bəs S.Vurğun kimi görkəmli söz ustalarını Ələsgərə bağlayan, ondan çox hərarətlə danışmağa vadar edən nə idi?
Tək ona görəmi ki, Aşıq Ələsgər Vaqifin gözəllik bayrağını, xalq dilindən gələn duruluq, saflıq poeziyasının aydın, təmiz ifadə formasını möhkəm qorumuş və ölənəcən bu keyfiyyətlərə yiyələnmək birinciliyini əlindən verməmişdi?!
Bu cəhətdən Azərbaycan ədəbiyyatı çox zəngindir. Əgər onun qalaq-qalaq aşıq poeziyasından «bircə sap» çəksən, yuxarıda dediyim xüsusiyyətin çox cəhətini özündə cəmləşdirən neçə sənətkarın qarşıda dayandığını görərsən.
Ələsgərin irəliyə addımı ondaydı ki, bu sənətkar aşıq şeri formalarına yeni, yüksək sənət məzmunu verməklə onu əyalətçilikdən çıxarıb poeziya qatarına qoşmuş və «ən yeni şer növləri ilə» yarışa biləcək ənənəvi aşıq ədəbiyyatının ictimai nüfuzunu qaldırmışdır.
Aşıq Ələsgəri oxuyub bu fikrə gəlmək olar ki, ən uzaq bir əyalət mühitindən də dünyanı görmək və dünyanın diqqətini ora yönəltmək olar.
Bu istedada yiyələnmək bacarığı qətiyyən bu təmənnada olmayan Ələsgəri türkdilli xalqların çoxunun şer-sənət məclisində yuxarı başda oturtmuşdur.
Bu mənada Vaqifdən sonra Qasım bəy Zakir də böyük bir qüvvətlə ictimai fikir yükünün altına girmişdir. Fəqət bu böyük sənətkar da Aşıq Ələsgər qədər əzbərlənə, əldən-ələ gəzə, ən azsavadlı oxucunun belə qonağı ola bilmədi. S.Vurğun bunların hamısını duyurdu. Və Ələsgərə münasibətdə bu ölçünü əsas götürürdü ki, o, sözün «səsini eşidə», «rəngini görə» bilir. O, adilikdən qeyri-adilik heykəli yonan, sadəlikdən dərin fikirlər cığırı açan sənətkardır. Aşıq Ələsgərin nəğmələri taxıl kimi, dən kimi sinəsindən torpağa ələnib, təbii şəkildə göyərib qalxıb. Bu nəğmə hər şeydən əvvəl, sənət əsəri kimi, söz sənətinin sehrli əllə yonulmuş fiqurları kimi gözəldir.
Onun misraları durna qatarı kimidir. Bir sözün çəkilişi ilə nizam pozulur, qatar dağılır. Onun misraları qurğuşun-lehim kimi tökülüb donub. Şaxtanın kəsərindən buz necə donur, istinin nəfəsindən qar necə əriyirsə, Ələsgər yaradıcılığında rədif, qafiyə, bölgü, düzüm qaydaları birlikdə əsərə dönəndə, belə təbii proses kimi baş verir. Bir sözlə, Ələsgərin təfəkkür tərzinin forması o qədər təbiidir ki, elə bil böyük sənətkar nəğmələrini varaqlara yağdırmışdır.
S.Vurğun qələm dostlarına «Aşıq Ələsgəri diqqətlə oxuyun» - deyəndə məhz bu təbiilik sistemini görüb-duymaq, sözü «hər qəlibə sığışdıra bilmək» bacarığına yiyələnmək məsələlərini nəzərdə tuturdu.
Bu baxımdan Ələsgər yüksəkliyini «ölçmək» istəyəndə, bu səmtdə o ucalığı seyr edəndə onun sənətkar hündürlüyünə ad qoymaq olur – yüksək sənət!
Bircə buna təəssüf edirəm ki, bu xoşbəxt şairin, xalqı durduqca duracaq sənətkarın dərin milli koloriti, bir məqalədə aydınlaşdırılması qeyri-mümkün olan xəlqi ifadə tərzi, hər şeydən əvvəl «azərbaycanlı paltarı geymiş» cinasları, dodaqdəyməzləri, gəraylı, qıfılbənd və ustadnamələri çətin ki, sətri tərcümə vasitəsi ilə tərcümə olunsun. Aşıq Ələsgər şerlərinin bütün dillərdə eyni təbiiliklə səslənməsini biz hamımız – onun nəvələri necə də istərdik. Bütün dillərdə tərcüməsiz səslənən külək vıyıltısı, çay nəriltisi, ildırım hayqırtısı kimi.
Eh, heyf ki, poeziyanın dili tərcüməyə möhtacdır...
may, 1972