Əvvəlcə üzümü sizə tuturam, bu faciəli günlərdə əli qoynunda qalan analar, bir gündə qəddi əyilmiş atalar!  Sizin böyük kədərinizə, təsəlli uyutmaz dərdinizə şərik oluram.
g Mən o ağır qırğın gecəsi güllə yağışına, tank uğultusuna yuxudan oyandım. Xeyli müddət elə bildim ki, yuxu görürəm. Bu dəhşətli mənzərəni  bir-iki dəqiqə  görmək bəs idi ki, adamların ürəyində əks-səda  verən güllə səslərinin yuxulara sığmayan real həqiqət olduğuna inanasan, bütün varlığımla deyə  bilərəm, bu «həqiqəti» indiyəcən ağır müharibə kinolarının  heç birində görməmişəm. Adamlar dəstə ilə tankların qarşısına çıxmışdılar.  Əvvəlcə yalvarış eşidildi:  «Soldatı,  ne ubivayte, nas». Soldatlar bir göz qırpımında tankları yola  düzülmüş  köhnə dəmir-dümürün, sınıq-salxaq maşınların üstünə  sürdülər. Bizim «doğma» qonşular «çevik əməliyyat» nəticəsində canlı-cansız «maneələri» dəf elədilər.  Əzilən əzildi, dağılan dağıldı. Sonra boğuq səslər eşidildi: «Ubiysı, karateli». Sonradan gördüklərimlə eşidib-öyrəndiklərimi müqayisə eləyəndə bu nəticə aydın oldu ki,  K.Marks prospekti ilə Lenin prospektinin kəsişdiyi yerdən şəhərə girişdə heç bir ölüm hadisəsi olmayıb.  Əsgərlər elədiklərinin son nəticəsini götür-qoy eləməyə vaxt tapmışdılar. Yazıq «müqavimət qüvvələri» isə başa düşmüşdülər ki,  nizami ordunun qabağına çıxmaq, onları inandırmağa çalışmaq ən azı ağılsızlıqdır. Görün ha: gördüyüm bu mənzərə baş vermiş dəhşətlərin ən yüngülü imiş!
Bunu da deyək: üstlərinə  gələn qəzəbli qüvvələrin qabağına sözlə, şüarla çıxan şəhidlər, onların sağ qalan tay-tuşları  haqlı idilərmi? Onlar bilmirdilərmi «kommunizm işi uğrunda mübarizəyə hazır ol»  şüarına  indi məhəl qoyan yoxdur?!
Bir də pəncərə  daşlamaqla iş aşmır. Xırda məsələlərlə baş qatıb adamları böyük problemlərdən yayındırmaq beş-on  adamın işidir. Bunlar əslində heç bir tərəfin mənafeyini güdməyən başqatanlardır. Bizim hər birimizin dərdi-sərimiz, böyük qayğılarımız var. Mən bir dəfə  bu barədə qəzetlərin birində  yazmışdım. Hökumət xalqın mənafeyinə, dərd-sərinə  öz doğma işi kimi baxmalı, xalq isə xalq cəbhəsi  vasitəsi ilə hökumətin hər-hansı böhrandan çıxmasına kömək etməlidir. Bu əlaqə isə beş günlük, on günlük, yüz günlük deyil, əbədi olmalıdır. Burada hər iki tərəfdən  «udanlar və uduzanlara» yer verilməlidir. AMANDI, QORUYUN BİRLİYİNİZİ!
Biz «çevik əməliyyat» qüvvələrinin  qırımını nə yolla olur-olsun bilməli idik. Biz hələlikdə belə yollara  çıxmalı deyilik.  Qara selin qarşısına xəlbirlə çıxmaq yaramazdı. Daha gecdir, nə isə, belə olub. O günə qayıtmaq çətindir. Ancaq o günə təkrar-təkrar «səyahət» etməliyik. Mövqeyimiz aydın olmalıdır.
HAŞİYƏ.  Bu yaxınlarda Cəlilabad hadisələri və buna bənzər hadisələr – «kiçik çevrilişlər» baş verdi.   Belə vəziyyətimizdə  böyük qayğıları unudub qüvvələrimizi parçalamağa dəyərmi? Yox, əzizlərim, yox! Hərəmiz bir tərəfə çəksək, onda heç bir tərəfə çəkə bilmərik, - baş verən hadisələrin mahiyyəti və nəticəsi məlum  olduğundan daha  məsələni çözələmək istəmirəm. Niyə hadisə belə başlamalı, niyə bu şəkildə  qurtarmalı idi? Buna bənzər əhvalatlar  Rusiya Federasiyasında – uzaq Maqadanda, Volqoqradda, Başqırdıstanda  və digər yerlərdə də baş vermişdi. Bu çıxışlara qarşı  silahlı qoşun yeridilmişdimi?.. Yox. Nə yaxşı ki!  Bəlkə ona görə ki,  rus olan əsgər öz xalqına qarşı odlu silah işlətməzdi? Burada məntiqin  ətəyindən yapışmağım gəlir: Bakıdakı Yanvar hadisələrində o silah bizə yönəldilməməli idi.  İçərisində bizə qarşı möhkəm  təhrikə hazır  olanlar – əvvəlcədən bilirdilər: harda, nə qədər insan  gülləyə tutulmalıdır. Bu təlimatın yerinə yetirilməsi  əmrini gözləyənlərin  günahı vardımı? Əlbəttə, var idi. Bura yad bir ölkə deyildi. Dinc əhaliyə divan tutmağı heç nə ilə doğrultmaq olmazdı. Odur ki, suverenlik məsələsinə bir qədər obyektiv yanaşmalıyıq.
Cəlilabad  hadisələrinə qayıdıram. Ona səs verən şəhərlər, rayonlar gərək ağlını başına  yığıb öz işləri ilə məşğul olaydılar. Belə vəziyyətə xalq hərəkatı səviyyəsində baxanlar onda da, indi də haqlı deyillər. Bu, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin nəcib və müqəddəs bir amal yolunda apardığı mübarizəyə kənar  qüvvələrin ləkə gətirməyindən başqa bir şey deyildir. Belə yaramaz, qardaşlar, belə getsə, oturduğumuz budağı kəsməklə məşğul olsaq,  çox tez-tez  işlətdiyimiz «birlik» sözünü «dirlik» sözünə heç vaxt qaynaq edə bilməyəcəyik. Gündəlik çevrilişlərə müəllif olanları  öz yerində oturtmasaq, biz heç vaxt mənzil başına gəlib çıxmayacağıq. Biz xalqımızın ləyaqətini təmkinlə qorumasaq, yaxşı oğul və qızlarımızın  müxtəlif səviyyələrdə xalq deputatı seçilmələrinə  zəmanət verə bilmərik.  Yel belə əssə, hər şeyimiz  heç nəyimiz olacaq. Bir döyüşdə bir adam belə  ölürsə, min təəssüf. Orduya vaxtilə  mən də şer qoşmuşam.  İndi o yazılardan imtina etməyə məcburam. Bu hadisələrin əsas mənbəyi haradan başlayıb? Yenə bu ahənglərlə  hara gedir – hamıya məlumdur. İndi də əksər hadisələrin törənməsinə səbəbdir.
Bu yola çıxanları tapdalamağı isə insani hissi olan heç kəsə bağışlamaq olmaz.  Bu üz-üzə gəlməyin  nə nəticə verəcəyini heç şübhəsiz bilən, belə bir məqamda aradan çıxanlar hər cür cəzaya layiqdir. Hər halda belə olmalı deyildi. Əsrin belə çağında gözgörəti öz xalqına, öz övladına divan tutmaq aşkarlıqla bir yerə sığmır. Bunu az müddət bundan əvvəl Əfqanıstan  hadisələri göstərir.
Bu necə vəziyyətdir?  Biz hara gedirik? Hanı vaxtilə bütün hadisələrin önündə gedən təbliğat işimiz? Allahımız, vicdanımız, insafımız, inamımız, böyük-kiçik yerimiz, ağsaqqal sözümüz?
Təəssüf, min təəssüfg
Birdən deyə bilərlər: bu hadisələrin kənd təsərrüfatı  ilə, əkin-biçinlə, torpaqla məşğul olan mətbuata dəxli varmı? Var, bəli, var. Birincisi onə görə ki, güllə insana tuşlanıb. İnsana tuşlanan güllə insandan ötəndə, şübhəsiz, torpağa dəyir, torpaq isə vətəndir. İnsan ekoloji tarazlığın çox vacib hissəsi, ağır hissəsidir. Ekoloji baxımdan torpaqla insan arasında  əlaqə hər iki tərəfin  yaşayıb-yaratmağını  müəyyən edir.  Burada  bir-birini cəzb edən və itələyən müəyyən  təkan mövcuddur.  İkincisi,  döyüşlər, vuruşlar, atəşlər hamısı torpaq  üstündə cərəyan edir.  Abşeronun  müxtəlif yerlərindən Bakıya gələn yollara, bu yolların kənarına  azacıq diqqət yetirsək, hər şey aydın olar: nə qədər  yaşıllıqlar tapdandı, körpə ağaclar ayaq altında  qaldı, yol qıraqlarında  ağacların gövdəsi dəlik-deşik oldu.  Budur, insana tuşlanan, insan ürəyinə sıxılan döyüş  silahlarının  demokratiyanı qoruma əməliyyatıg
Təəssüf, min təəssüfg
Küçədəki qiyamətin, dəhşətli  hay-harayın səsinə balaca nəvəm Tuncay durub qaçdı yanıma,  dizlərimi qucaqlayıb ağladı, - dədə, - dedi, müharibə başlayıb? Yox, - dedim, - bala, kino çəkirlər. Uşaq sual verdi: - Dədə bəs niyə gecə çəkirlər, hə?
Dedim: - gündüz çəkiblər, gecə göstərirlər, bala.
Doğrudan da bu kinonun  ssenarisi çoxdan hazır idi. Bəyənilmişdi də, indi onu  sadəcə praktikada  yoxlamaq lazım idi. Dünən Bakı xəstəxanalarının birində həmin filmdə  «epizodik» rolu olan bir neçə yaralı  ilə görüşdüm. Onları elə vurublar ki, daha onları möcüzə  xilas edə bilər.  Möcüzə isə çox çətin olurg
Haqqa güllə tuşlayana, kim olur-olsun, lənət! Min lənət.
Dərs bir dəfə olur, əziz dostlar. Bilirəm ürəyinizə  atılan güllələrin yarısı uzun müddət ağrıyacaq, sızlayacaq. Amma  neyləmək olar. Taleyin hökmü  də var.  Amma  taleyin  hökmü ilə hər  yerdə, hər zaman  barışmaq da olmaz. Yurdumuz var, övladlarımızı, qəhrəman oğul və qızlarımızı sabaha hazırlamağı da unutmamalıyıq.
Ayıq olun, qardaşlar! Haqqın yolu qırğın yolu ilə  yenə üzbəüz gələ bilər. Onda bu üz-üzə  gələn faciə  yolundan yan  ötməyi bacarın. Lüzumsuz qırğına qarşı getmək bizim yolumuz deyil. Haqq yolu əvvəl-axır qalib gəlməlidir. Hələ çox  məsələlər «lüt-üryan» olacaq. Çox  həqiqətlər məzardan baş qaldıracaq. Ağzımıza vurulan çox qıfıllara açar düşəcək.

Bülbül öldü, gül soldu,
Kəsildi qovğa bağdang

Tez-tez melodiyasını  dəyişən yanıqlı  muğam insanın özünü-özündən ayırır, harasa aparır. Tar, kamança, saz, qaboy və digər musiqi alətləri yerini bir-birinə verir. Qəmdən uca durmağa  aparır insanı, həm də qəm dəryasına atır. Muğam insanı qəmdən uca durmağa səsləyir. Muğam adamı kövrəldir. Muğam adamı gah nəsimiləşdirir, gah da füzuliləşdirir. Muğam bəzən kövrəklikdən çox, mübarizə  ruhu aşılayır. Bizi Şəhidlər Xiyabanından muğamın sədaları altında keçirir. Kimdir o hıçqıran. Kimdir o sızlayan?  Var-yox bir övladını Vətən torpağına  tapşıran anamı? Yoxsa yeganə qardaşını itirən  bacımı? Qoyun, onlar doyunca ağlasın. Təsəlli verməyin onlara. Bunların hamısını göz yaşlarını  qurutmağa «səsləyin».
«Kürək söykəyənin ana torpağa, haqqı yox ayrı bir təltif istəsin!» Onlar ölümün gözünə dik baxdılar. Onlar əyilməzlik  nümunəsi idilər. Namərdin birinci gülləsi məhz  belələrinə   yönəlməli idi. Yönəldi də. Xalqımızın ürəyində güllə səsləri hələ də eşidilməkdədir.  İndi artıq vaxtı çatıb, əzizlərimizin  qırxını qeyd eləməyin.  Bundan sonra şəhidlərimizin, nakam övladlarımızın xatirəsinə ürəyimizi deşən qəlpələri  çıxarmalıyıq.  Bu qəlpələri qəzəbimizə qatıb, mübarizəmizə qatıb ağlımıza  bu hadisələrlə bağlı ünvanlara,  bu işin əsl   törədicilərinə göndərməliyik. Günlərin birində o zamanın hökmü ilə  tarixi əsl tarixçilərin xitabət kürsüsünə  çıxarıb cavab istəyəcəyik. Tarix yalnız düz tarixi qəbul edəcək.  Min cür bəhanə  ilə özünü  ittihamdan xilas eləməyə çalışan  adamlar boğazını kəndirdən xilas edə bilməyəcək. Bu, dərsdirmi? Dərsdir. Ancaq bu faciə dərsi gərək olmayaydı. Açıq-aşkar gözümlə gördüklərimi ələyib ortalığa töksəm, deməliyəm ki; bu vəhşilik heç bir «qan yatırmaq» «qanunlarına» sığmır. Heç bir xilas  məntiqinə sığmır. Heç bir bəraət, heç bir özünümüdafiə ifadəsinə əsas vermir.  Arada ölüm var, qırğın var. İnsan  ömrü çox qısadır. Üstəlik, qəfil ölümün də qurbanı  var. Hərbi qanunla kimdir qorunan, müdafiə olunanmı?
Həm 19-20 yanvarda ondan bir neçə gün əvvəlki qantökəni də buraya qatıb bütün qan baislərinə nifrət edirəm. Yüz cür dava-dalaş, min cür münaqişə  ola bilər. Bunların  heç biri ölümün qarşısına atılan addım olmamalıdır.
Biz sabaha böyük inamla, şux getməliyik. Sabahın bütün yolları bu gündən keçir. Biz bu günə and içib bu günümüzü, sabaha and içib sabahımızı qorumalıyıqg Göyə and içib Göyümüzü, Yerə and içib Yerimizi qorumalıyıq. Biz özümüz-özümüzün keşiyində durmalıyıq.

                                                                          fevral-mart, 1990